Шатранҷ ё шоҳмот: кудоме дуруст аст?

Исфандиёри Одина
Рӯзноманигор ва пажӯҳишгар

Қаблан дар бораи корбурди саҳеҳи номи ин бозии ҳушмандона ва машҳур, ки ба фарҳангу ҳувияти мо гиреҳ хӯрдааст, баҳсҳое дар шабакаҳои иҷтимоъӣ матраҳ шуда буд. Устод Абдулқодири Рустам, нивисандаи баном, ҳам ҳашт сол пеш мақолаи кӯтоҳе дар ин боб нивишта ва дар шабакаҳои иҷтимоъӣ интишор дода буданд, ки ҳамин ҳоло ҳам дар гурӯҳи фейсбукии “Дуруст бинависем” дар дастрас аст.

Ба гуфтаи ишон, корбурди “шоҳмот” ба ҷои “шатранҷ” дар забони тоҷикон аз 60 ё 70 сол бештар собиқа надорад. Яъне ин вожа “дар қатори садҳо вожаю таркиби русӣ” пас аз ишғоли Бухоро тавассути русҳо вориди забони порсии Варорӯд шудааст.

Ин дар ҳолест, ки корбурди вожаи “шатранҷ” дар забони мо беш аз 1300 сол пешина дорад. Аз ин рӯ, ба гуфтаи ишон, “«шоҳмот» ба маънии истилоҳии он барои мо бегона аст ва «шатранҷ» худӣ, истифодаи «шоҳмот» бидъат аст ва «шатранҷ» дурусту савоб.”

‘Пойбандии Шӯравӣ’

Бо ин ҳол, ҳануз ҳам навъе сардаргумӣ дар корбурди ин ду вожа дар расонаҳо ва дар миёни удабо ва рӯзноманигорони тоҷик ба мушоҳида мерасад. Масалан дар торнамои “Ховар”, хабаргузории расмии Тоҷикистон, ки монанди соири ниҳодҳои давлатӣ ба номҳо ва истилоҳоти дурушту ноҳамвори роиҷ дар замони Шӯравӣ пойбанд аст, вожаи “шоҳмот” корбурди фаровоне дорад.

Ин расонаи давлатӣ дар чанд матлаби марбут ба мусобиқоти шатранҷ дар шаҳри Душанбе, ки ҳудуди як моҳ пеш баргузор шуд, ҳамаҷо аз вожаҳои “шоҳмот” ва “шоҳмотбозӣ” кор гирифтааст.

Ин хабаргузорӣ аз ҷумла дар матлабе менивисад: “Дар доираи баргузории бозиҳои марҳилаи аввали Чемпионати ҷаҳон оид ба шоҳмот байни мардон ва духтарон дар шаҳри Душанбе мусобиқаи байналмилалӣ идома дорад, ки он 26 май оғоз шуд.

Баъди анҷоми бозиҳои даври чоруми рақобатҳои байналмилалии шоҳмот дар шаҳри Душанбе шоҳмотбозони тоҷик бозиҳои хешро анҷом доданд. Дар ин хусус ба АМИТ «Ховар» дар Федератсияи шоҳмоти Тоҷикистон хабар доданд.”

Ҳамонгуна, ки аз ин матлаб бармеояд, номи расмии анҷумани шатранҷбозони Тоҷикистон ҳам “Федератсияи шоҳмоти Тоҷикистон” аст. Ин ном мисли номҳои бисёре аз ниҳодҳои давлатӣ ва иҷтимоъии Тоҷикистон, ки ағлаб бо истифода аз калимот ва таркибҳои ғализи русӣ сохта шудаанд, гӯши ҳар порсизабонеро ба дард меоварад. Ин дар ҳолест, ки бархе аз ҳаммеҳанони мо иддиъо мекунанд, ки забону баёни мо тоҷикон поку муназзаҳ ва зеботару шевотар аз забону баёни ҳамзабонони бурунмарзиямон аст – иддиъое, ки бар ҳеч пояе устувор нест!

‘Ҳарос аз шоҳ’

Бо ин ҳол, мебинем, ки хабаргузории “Ховар” аҳёнан аз вожаи “шатранҷ” ҳам ба ҷои “шоҳмот” кор гирифта ва ин маворид бештар ба даврае байни солҳои 2016 то 2020 бармегардад.

Дар он даврон матолибе дар торнамои ин хабаргузорӣ мунташир шуда, ки дар онҳо корбурди ҳарду вожаро дар канори ҳам метавон мушоҳида кард, бавижа дар унвонҳои бархе аз матолиб: “Дар Душанбе мусобиқаи шоҳмотбозӣ байни шатранҷбозони дорои имконияти маҳдуд баргузор шуд.” “Пешсафии шатранҷбози тоҷик Фаррух Амонатов дар мусобиқаи байналмилалии шоҳмот дар Тошканд.”

Ба назар мерасад нивисандагони ин матолиб ин ду номро мутародифи ҳам пиндоштаанд. Аз қазо чунин пиндоре дар миёни ҷамъе аз аҳолии фарҳангу адаби Тоҷикистон ҳам роиҷ аст. Масалан, дар матлабе аз устод Абдунабии Сатторзода омада:

“Агар дар ибтидо [дар Эрон - ИО] кӯшише мерафт, ки аз «Шоҳнома» ва худованди он номе набаранд, ба иллате, ки нафрати беандоза ба шоҳ ва замони шоҳ ва ифтихороти адабию таърихии он доштанд ва ба ҳамин сабаб «шоҳроҳ»-ро ба «бузургроҳ» табдил доданду ба ҷои «шоҳмот» истифодаи «шатранҷ»-ро афзал медонистанд...”

Яъне аз бас масъулони низоми исломии Эрон аз вожаи “шоҳ” хушашон намеояд, пас ба ҷои “шоҳмот” (ки гӯё номи дурусти ин бозӣ аст) аз вожаи “шатранҷ” кор мегиранд! На, ин ривоят дуруст нест, агарчи оре, охундҳо аз марази “шоҳҳаросӣ” ранҷ мебаранд. Албатта, дар фарҳангҳо омада, ки “шатранҷ” муъарраби (арабишудаи) вожаи “чатранг” аст, ки вомвожае ҳиндӣ дар забони порсӣ ба шумор меояд, вале ба ҳеч ваҷҳ номи ин бозӣ “шоҳмот” нест.

Ба воруни ин, баъид нест, ки навъе ҳассосияти роиҷ нисбат ба ҳарчи ки “арабӣ” ё “эронӣ” хонда мешавад, мӯҷиби парҳез аз корбурди номи дурусти ин бозӣ дар Тоҷикистон шуда бошад. Ҳар ойина, корбурди “шоҳмот” ба ҷои “шатранҷ” ба унвони номи ин бозӣ дар Варорӯд ривоҷи густардае дорад.

Ҷустуҷӯи вожаи “шоҳмот” ба хати сириллики тоҷикӣ дар Гугл ҳикоят аз 227 ҳазор мавриди корбурди он дар фазои маҷозӣ дорад, дар ҳоле ки вожаи “шатранҷ” андаке бештар аз 20 ҳазор маврид дар мутуни “тоҷикӣ” ба кор рафтааст. Ин бад-он маъност, ки сирилликнивисон (ағлаб дар Тоҷикистон) вожаи “шоҳмот”-ро тақрибан даҳ баробар бештар аз номи дурусти ин бозӣ, яъне “шатранҷ”, ба кор мебаранд. Ба хатти порсӣ вожаи “шатранҷ” дар беш аз 22 милюн маврид ба кор рафта, дар ҳоле ки корбурди вожаи “шоҳмот” аз 8400 маврид фаротар намеравад.

‘Бебандуборӣ’

Нигоҳе гузаро ба сафаҳоти бархати бархе аз расонаҳои озод, монанди “Фараж” ва “Пресса.тҷ” ва торнамои родиюи “Озодӣ” низ ҳокӣ аз корбурди фаровони “шоҳмот” ба ҷои шатранҷ аст. Албатта, дар мавориде андак аз вожаи “шатранҷ” ҳам кор гирифтаанд, ки нишон медиҳад меъёри мушаххасе дар корбурди номҳо ва истилоҳоти вижа дар ин расонаҳо вуҷуд надорад.

Бадеҳист, ки расона дар танзими афкори умумӣ ва шаклгирии забони меъёр нақши барҷастае дорад. Ва корбурди як вожа ё истилоҳи ғалат гоҳ боис мешавад, ки он истилоҳ аз тариқи расона ба суръати бод бар забонҳо биюфтад ва фардои он рӯз мумкин аст хурду калон аз он кор бигиранд. Ривоҷи ғалатнивисӣ мӯҷиби бебандуборӣ дар забон мегардад ва ба сатҳи тафоҳум дар ҷомеъа осеб мезанад.

Аз маъхазҳои бисёр муҳим барои омӯзиши луғат ва корбурди дурусти мафоҳим ва истилоҳот фарҳангномаҳост. Ва дар забони порсӣ фарҳангномаҳои фаровоне вуҷуд дорад, ки тақрибан дар ҳамаи онҳо “шатранҷ” ба унвони номи дурусти ин бозӣ ба сабт расидааст. “Фарҳанги забони тоҷикӣ”, иборат аз ду ҷилд, ки соли 1969 дар Маскав чоп шуда ва ҳануз ҳам аз муътабартарин манобеъи луғатшиносӣ дар Тоҷикистон ба шумор меояд, номи ин бозиро бо овардани мисолҳое аз адабиёти куҳани форсӣ ба ду гунаи “шатранг” ва “шатранҷ” зикр кардааст (саҳ. 572).

Вале дар ин китоб ҳеч мадхал ё дарояе мустақил бо номи “шоҳмот” вуҷуд надорад! Муаллифон фақат дар шарҳи маънои шатранг нивиштаанд “шаҳмот”, дар шарҳи феъли “шатранҷ бохтан” овардаанд “шатранҷбозӣ кардан, шоҳмотбозӣ кардан”, ва дар шарҳи “шатранҷбоз” аз вожаи “шоҳмотбоз” кор гирифтаанд. Ба ин тартиб, пайдост, ки муаллифон аз вожаи “шоҳмот” фақат барои тафсири номи дурусти бозӣ, яъне “шатранҷ/шатранг”, истифода кардаанд.

‘Мот шудани шоҳ’

Ба воруни ин китоб, ки маъноҳои ҳудуди 45 ҳазор вожа ва таркибро шарҳ дода, дар Луғатномаи Деҳхудо дарояҳое барои ҳарду вожа вуҷуд дорад. Ин фарҳанг дар шарҳи вожаҳо ба чанде аз луғатномаҳои куҳани порсӣ, монанди “Луғати фурс”-и Асадии Тусӣ, “Бурҳони қотеъ”, “Ғиёс-ул-луғот”, “Фарҳанги Онандроҷ” ва ғайра ҳам истинод мекунад ва барои тафсири ҳар вожа ё таркибе намунаҳои фаровоне аз назму насри порсӣ ироа медиҳад. Ба сурати бархат (онлойнӣ) дар торнамои “Вожаёб” (https://vajehyab.com/) низ дар дастраси умум қарор дорад.

Дар ин луғатнома вожаи “шоҳмот” (ки дар хати форсӣ ду ҷузъи он аз ҳам ҷудо нивишта шуда: شاه مات) чунин тафсир шудааст:

Шоҳмот (исми мураккаб): Шаҳмот. Моте дар бозии шатранҷ. (Нозим-ул-атиббо). Эъломи мот шудани шоҳ. Ҳангоме ки шоҳи шатранҷро мот кунанд, гӯянд: “Шоҳ мот”, яъне шоҳ мот шуда:
Шатранҷи мулк бохт малик бо ҳазор шоҳ,
Ҳар шоҳро ба лаъби дигар шоҳмот кард (Асҷадӣ).

Дар ин фарҳанг дарояе ба шакли “шаҳмот” ҳам вуҷуд дорад, ки гунаи дигаре аз ҳамон шоҳмот аст ва Деҳхудо дар шарҳи он нивиштааст: “Дар истилоҳи бозии шатранҷ намояндаи ҳолати мағлубшудагӣ. Шаҳмот калимаест, ки дар бозии шатранҷ гӯянд, яъне шоҳ кишт шуд ва шоҳ мот шуд (аз Нозимуматиббо).”

Мисолҳое ҳам, ки дар шарҳи ин вожа оварда шудаанд, нишон медиҳанд, ки “шаҳмот” бештар ба ҳолати мот шудани шоҳ дар ин бозӣ гуфта мешуда ва феълҳои “шаҳмот кардан” ё “шаҳмот шудан” ҳам дар адабиёти куҳани мо ба маънои “мот шудан ё мот кардани шоҳ дар бозии шатранҷ” ривоҷ доштааст, чунончи Носири Хусрав гуфта:

Ҷаҳон рахтат ҳамебурду ҳаме шаҳмот хоҳӣ шуд,
Агар на мудбирӣ, пас бо ҷаҳон шатранҷ чун бозӣ?

‘Гусаста аз гузашта’

Аммо барои вожаи “шатранҷ” дар “Луғатнома” дарояҳои мухталифе бо нивишту талаффузҳои мухталиф, монанди шатранг (شترنگ), сатранг (سترنگ), шатранҷ (شترنج), шитранҷ/шатранҷ (شطرنج), сатранҷ (سطرنج), иштаранҷ (اشترنج) ва “истаранҷ” (استرنج) ва “истаранг” (استرنگ) оварда шудаанд.

 Дар ин китоб дар мавриди “шитранҷ” ё “шатранҷ” (شطرنج) омада: “Маъхуз аз шатранги форсӣ (аст), ки бозии маъруф аст. Гӯянд дар замони Анӯшервон ин бозиро аз Ҳинд ба Эрон оварданд ва Бузургмеҳр дар муқобили он бозии нардро ихтироъ намуда, ба Ҳинд фиристод. (Нозимулатиббо).”

Луғатномаи Деҳхудо аз номи дигаре барои ин бозӣ ҳам ёд мекунад: “Бозиест маъруф ва ба форсӣ “ованд” хонанд ва син луғатест дар он ва он маъхуз аст аз шатора ё аз тастир. (Мунтаҳиюлираб)...” Ҷои дигар мегӯяд: “Лидиён аз ҳайси ҳушу зако ва ибтикор дар мартабаи ъолӣ буданд ва бозии шатранҷро пеш аз ҳиндиҳо шинохтанд ва иддиъои ҳиндиён дар ихтироъи шатранҷ орӣ аз ҳақиқат аст. (Аз Нуқудалъарабия, с 87).”

Дар канори асолати ҳиндии вожаи “шатранҷ” дар ин китоб зикри фарзияҳои дигаре ҳам дар бораи хостгоҳи ин бозӣ ва номи он ва маъноҳои мунтасаб ба он ҳам рафта, ки аз маҷоли ин баҳс берун аст. Ин луғатнома ҳамчунин аз анвоъи мухталифи бозии шатранҷ, монанди шатранҷи чаҳор дар шонздаҳ, шатранҷи доира, шатранҷи завоталҳусун, шатранҷи мураққаъ, шатранҷи кабир, ёд кардааст.

‘Дарниҳодани шатранҷ’

Ҷустуҷӯ дар маҷмӯъаи шигарфе аз осори адаби порсӣ, ки дар торнамои “Ганҷур” ба шакли бархат (онлойнӣ) гирдоварӣ шудаанд, нишон медиҳад, ки вожаи “шоҳмот” (شاهمات) фақат дар ҳафт маврид, он ҳам ба маънои ҳолати мот шудани шоҳ, ва НА номи бозӣ, ба кор рафтааст.

Ин ном ба шакли “шаҳмот” (شهمات) ба ҳамин маъно корбурди фаровонтаре дорад ва дар 52 маврид истеъмол шуда. Ду ҷузъи ин вожа дар хати порсӣ гоҳ ҷудо нивишта мешаванд. Нивишти “шаҳ мот” (شه مات) дар осори гузашта дар 20 маврид ва нивишти “шоҳ мот” (شاه مات) дар 15 маврид ба кор рафтааст.

Дар баробари инҳо, вожаи “шатранҷ” (شطرنج) дар торнамои “Ганҷур” дар ҳудуди 450 маврид ба маънои номи бозии маъруф ба кор рафтааст. Аз ҷумла, Мавлоно ин номро дар 32 маврид ба кор бурда ва дар “Шоҳнома” 23 маврид аз корбурди он ба мушоҳида мерасад.

Аз миёни шоироне, ки хостгоҳашон Варорӯд аст, Сайфи Фарғонӣ 12 бор, Камоли Хуҷандӣ ва Сӯзании Самарқандӣ ҳар кудом ҳафтборӣ, Маҳастии Хуҷандӣ чаҳор бор, Саййидои Насафӣ се бор, Туғрали Аҳрорӣ ду бор, Адиб Собири Тирмизӣ ва Низомии Арӯзии Самарқандӣ якборӣ аз номи “шатранҷ” кор гирифтаанд.

Ба ҷуз ду маврид аз Асири Ахсикатӣ ва Адиб Собири Тирмизӣ, ҳеч як аз шуъарои Варорӯд аз номҳои “шоҳмот” ё “шаҳмот” истифода накардаанд.

Достонҳои “Дарниҳодани шатранҷ” ва “Талханду Гав” дар “Шоҳнома” ба пайдоиши бозии шатранҷ дар замони Хусрави Анушервон ва овардани он аз Ҳинд мепардозанд. Вале аҷиб ин ки “Шоҳнома” пеш аз ин ҳам аз вуҷуди бозии шатранҷ дар миёни эрониён дар даврони Баҳроми Гӯр ёд мекунад:

Чу биншаст Баҳром, Лунбак давид,
Яке шуҳра шатранҷ пеш оварид.

Дар “Корномаи Ардашери Бобакон” ба забони порсии миёна ҳам омада, ки Ардашер дар ҷавонӣ дар канори ҳунарҳое чун асбсаворӣ ва тирандозӣ ва чавгон, бозиҳои шатранҷу нардро ҳам бахубӣ ёд гирифтааст. Ҳар ойина, ин ду бозӣ зоидаи андешаи эронӣ буда ва бо фарҳангу торих, ҳувият ва забону адаби мо муҳкам гиреҳ хӯрдаанд. Пас корбурди дурусти номҳо ва истилоҳоти марбут ба онҳо амре воҷиб аст.

Мухтасари ин мақола дар Торнамои Родию Озодӣ мунташир шудааст.