Шаби Ялдо: Нахустин таҷлил пас аз сабти ҷаҳонӣ

    Таҷлили Шаби Ялдо дар Эрон

Ба дигарон фиристед

Шарҳҳоро бинед

Исфандиёри Одина,
рӯзноманигори озод

Имшаб (21  десомбр) дарозтарин шаби сол аст, ки ахтаршиносон ба он “инқилоби зимистонӣ” мегӯянд ва дар миёни мардумони эронӣ бештар ба “Шаби Ялдо” маъруф аст. ЮНЕСКО ё Созмони Илмӣ, Омӯзишӣ ва Фарҳангии Милали Муттаҳид ҳудуди се ҳафта пеш бо пешниҳоди Эрону Афғонистон онро ба унвони мероси номалмус (ғайримоддӣ)-и фарҳанги ҷаҳонӣ сабт кард.

“Шаби Ялдо” дар фарҳангҳои мухталиф ба шеваҳои гуногуне таҷлил мешавад. Дар миёни порсигӯён дар ин шаб бисёре аз хонаводаҳо суфраи вижае саршор аз нуқлу набот меороянд ва то бомдод шаби дарозтарини солро бо хондани достонҳои куҳан ва бо айшу тараб рӯз мекунанд. Гирифтани фоли Ҳофиз ё фолгирӣ аз рӯи девони Ҳофиз аз муҳимтарин рукнҳои Шаби Ялдост.

Анор ва ҳиндувона (тарбуз) аз умдатарин меваҳое ҳастанд, ки суфраи ҷашнии шаби Ялдоро зинат медиҳанд. Рӯзи 20-уми декабр дар баъзе аз дуконҳои баққолии эронӣ дар Финчлӣ, маҳаллае дар шимоли Ландан, мардум беш аз ҳар меваю сабзиҷоти дигар анору ҳиндувона мехариданд, то ҷое ки ҳатто яке аз дукондорон фурӯши ин ақлом (намуна, анвоъ)-ро маҳдуд кард. Вай ба харидорон мегуфт, “ба ҳар кас беш аз панҷ анор ва як ҳиндувона намефурӯшам, чун харидорон зиёданд ва бояд ба ҳама бирасад.”

Ойини Меҳр

Исфандиёри Одина

“Ялдо” вожае сурёнӣ аст, ба маънои зоиш, ки бо калимаҳои арабии “таваллуд”, “милод” ва “мавлуд” ҳамреша аст. Бархе онро ба милоди Исои Масеҳ пайванд медиҳанд, вале пажӯҳишҳо баёнгари он аст, ки ин расм қабл аз масеҳият дар миёни мардумони эронӣ ва румӣ роиҷ буда ва дар асотири куҳан замони зоиши Митро (ё эзади Меҳр) хонда мешавад.

Ончи имрӯза фарҳангшиносон ойини меҳрпарастӣ меноманд, аз кешҳои бисёр куҳани мардумони ориёӣ ё ҳиндуурупоӣ буда ва осори бостоншиносии зиёде аз ин ойин, бавижа ниёишгоҳҳо ё хонақоҳҳои бозмонда аз даврони пешомасеҳият дар бахшҳое аз Фарангистон (Урупо) ва Ховарон (Туркияи имрӯзӣ) пайдо шудааст.

Бар деворҳо ё сардари баъзе аз калисоҳо ё ниёишгоҳҳои куҳани Урупо ҳанӯз ҳам иборати “Митро (ё хуршед)-и шикастнопазир” (Sol Invictus)-ро метавон дид.

Митра (ё меҳр) дар забони авестоӣ ва санкрит ба маънои паймон аст ва ба афроди паймоншикан “митрадруҷ” мегуфтанд ва паймоншиканӣ назди эрониёни бостон гуноҳ маҳсуб мешуд. Вафодорӣ ба аҳду паймон бавижа байни қабилаҳо ва тоифа (гурӯҳ)-ҳои мухталифи ориёӣ, ки гоҳу ногоҳ бо ҳам дар ҷангу набард буданд, бисёр муҳим буда ва бино бар ин вожаи митро ё  меҳр ба маънои сулҳ ва оштӣ ҳам ба кор мерафт. Ба иборати дигар, Митро ё Меҳр эзад ё фариштаи паймону вафодорӣ ва муваддату дӯстӣ низ будааст.

Зоиши Хуршед

Намоди ин оштӣ зоҳиран Хуршед буд, чун агар саҳнаи ҷангро ба гунаи осмоне тасаввур кунем, ки абри сиёҳи нафрат онро фаро гирифта, пас, садои ғуррандаи тундар ҳамон садои табли ҷанг аст ва озарахш ҳамон шамшерҳои бурранда дар майдони ҷанг аст, ки дар осмони тира медурахшад. Поёни ҳар ҷанге сулҳ аст, дуруст мисли Хуршеде, ки аз паси як рӯзи тӯфонӣ бо боришҳои шадиду селобҳои вайронгар аз пушти абрҳо берун меояд ва ҷаҳонро рӯшан месозад ва ба мардум гармию оромиш мебахшад.

Пас, ин шаб шаби зоиши Митро ё ҳамон Хуршед аст. Хуршед баростӣ мазҳари оштӣ ва сулҳ ва меҳру муҳаббат аст, аз ин рӯ, дар забонҳои эронӣ ва дар адаби куҳани порсӣ вожаи “меҳр” (митро) гоҳ ба маънои Хуршед меояд. Чунончи дар яке аз нивиштаҳои куҳан ба забони балхӣ номи Хуросон, ки дар порсии миёна ба гунаи “Хваросон” (яъне ҷои баромадани Хвар ё Офтоб) аст, ба шакли “Ми(ҳ)росон” сабт шудааст.

Падари шеъри порсӣ, Рӯдакӣ, ҳам дар ин маънӣ гуфта:

Меҳр дидам бомдодон чун битофт,
Аз Хуросон сӯи Ховар мешитофт.

Фирдавсӣ низ дар “Шоҳнома” мегӯяд:

Чу аз чархи гарданда бифрӯхт меҳр,
Биёрост рӯи заминро ба чеҳр.

Ҷидоли нур бо торикӣ

ИНЧУНИН, БИХОНЕД:

Шаби ялдо – ҷашни фаромӯшшуда

Пайванди Митро ё Хуршед бо шаби Ялдо ҳам ин аст, ки шаби дарозтарини сол назди эрониёни бостон шум маҳсуб мешуд, чун он шаби набард ва ҷидоли нур бо торикӣ аст. Торикӣ ва сардӣ дар бовари эрониён ба Аҳриман ё Ангромину рабт дорад ва нуру гармӣ ба Сипандмину, ки намоди офариниши неки Аҳуромаздост. Пас, дар шаби дарозтарини сол ҷидоли нур бо торикӣ дарозтар аз ҳар замони дигар тӯл мекашад ва дар бомдод албатта ба пирӯзии Митро ва зоиши Хуршед меанҷомад.

Субҳи ин шаб, ки поёни моҳи Озар ва сароғози Даймоҳ аст, барои эрониён бисёр гиромӣ буда, ин рӯзро ҷашн мегирифтаанд. Яъне аз ин замон ба баъд баҳраи Хуршед аз замон (ва гармию нури он) батадриҷ бештар ва бештар мешавад ва баҳраи торикӣ камтару камтар мешавад, то ин ки дар замони эътидоли баҳорӣ (20-уми март ё аввали моҳи Фарвардин, ки оғози соли нави порсӣ ва Наврӯз аст) шабу рӯз баробар мешаванд.

Ва дар замони инқилоби тобистонӣ, ки мусодиф бо 21-уми июн ё 31 хурдодмоҳи порсӣ аст, мо ба дарозтарин рӯзи сол мерасем. Баъд аз он рӯзҳо батадриҷ кӯтоҳтар мешаванд, то замони эътидоли пойизӣ (23-юми сентябр ё авали Меҳрмоҳ) ва аз он замон баҳраи шаб аз замон дубора бештар мешавад. Яъне рӯзҳо кӯтоҳтар ва шабҳо дарозтару сардтар мешаванд. Ҷашни Меҳргон ҳам дар шонздаҳумин рӯзи ин моҳ баргузор мешавад – яъне замоне ки рӯзи Меҳр ва моҳи Меҳр бо ҳам мусодиф мешаванд.

Гоҳшумории порсӣ

Ҳамон гуна, ки мебинем, ин ҷашн ба гардиши моҳу хуршед ва дониши ахтаршиносӣ ва тақвиму гоҳшуморӣ рабти мустақиме дорад. Дар гоҳшумории порсӣ шаби Ялдо поёни моҳи Озар аст ва рӯзе, ки аз бомдоди он шаб оғоз мешавад, нахустин рӯзи Даймоҳ аст. Ва ин оғози давра ё мавсимест, ки мардуми порсизабон ба он “Чилла” мегӯянд. Ҳамонгуна, ки аз номаш пайдост, ин давра чиҳил шабонарӯзро дар бар мегирад.

Чиллаи бузург аз оғози Даймоҳ то даҳумин рӯзи моҳи Баҳман тӯл мекашад, чиллаи кӯчак бист рӯзи дигар аз ин моҳро дар бар мегирад. Аз назари пешиниён ин давраи бисёр сахти зимистон барои чаҳорпоён буд ва мардуми домдор гоҳ чаҳорпоёни зиёди худро дар сармо талаф медоданд. Бо таваҷҷуҳ ба оғози мавсими “Чилла” имрӯзҳо бисёре ба ҷои “шаби Ялдо” номи “шаби Чилла”-ро ба кор мебаранд, ки дуруст нест, чун Чилла чиҳил шаб аст, Ялдо танҳо як шаб аз шабҳои Чилла ва дарозтарин шаби сол аст.

Дар фарҷоми Чиллаи бузург ҷашни Сада барпо мешавад, ки мусодиф бо даҳумин рӯзи Баҳманмоҳ аст. Абӯрайҳони Берунӣ мегӯяд ин ҷашн панҷоҳ шаб ва панҷоҳ рӯз пеш аз Наврӯз аст, бино бар ин “Сада” (аз шумораи сад) номида мешавад. Аммо бархе аз пажӯҳишҳо ҳокист, ки Сада қаблан бо шаби Ялдо мусодиф буда ва дар гузари айём ба далели табдил шудани гоҳшуморӣ замонаш тағйир ёфта, яъне аз оғоз ба анҷоми Чилла кӯчидааст. Дар асотири эронӣ ҷашни Сада ба кашфи оташ аз сӯи Ҳушанг, подшоҳи афсонаӣ, рабт дорад, ки Фирдавсӣ ин достонро батафсил баён кардааст:

Яке ҷашн кард он шабу бода хвард,
Сада номи он ҷашни фархунда кард.
Зи Ҳушанг монд ин Сада ёдгор,
Басе бод чун ӯ дигар шаҳриёр.

Мероси ҷаҳонӣ

Бо ин ҳол, зикре аз Шаби Ялдо дар “Шоҳнома” нест, ҳарчанд дар осори шоъирони дигар номи он фаровон ба кор рафта, бештар барои ташбеҳи зулфи сиёҳи ёр ё тирагии дил ё рӯзгори сангин ба он, чунончи Саъдӣ гӯяд:

Рӯзи рӯяш чу барандохт ниқоб аз сари зулф,
Гӯӣ аз рӯзи қиёмат шаби Ялдо бархост.

Носири Хусрави Қубодиёнӣ гӯяд:

Қандӣл фурӯзӣ ба шаби Қадр ба масҷид,
Масҷид шуда чун рӯзу дилат чун шаби Ялдо.

Имрӯзҳо бузургсолон ва касоне, ки бо домдорӣ сару кор доранд, лафзи “чилла”-ро ҳанӯз ҳам дар Тоҷикистон мефаҳманд ва ба кор мебаранд. Вале азбас гоҳшумории миллӣ дар инҷо корбурди расмӣ надорад, бисёре аз мардум аз шаби Ялдо ва моҳҳои порсӣ чандон огоҳие надоранд. Албатта, теъдоде ҷашни Шаби Ялдоро барпо медоранд – касоне, ки ҳанӯз пайвандашон бо фарҳангу адаби гузашта нагусаста, ё касоне, ки бо ҳамзабонони бурунмарзӣ иртиботи танготанге доранд.

Давлат ва ниҳодҳои расмии Тоҷикистон ҳамчунон дар сояи таблиғоти Шӯравӣ ва нуфузи фарҳанги русӣ ба сар мебаранд ва ба мероси гузаштаи худ камтар дилбастагӣ доранд. Масалан, пешниҳодҳо барои расмӣ кардани тақвими миллӣ ва гузор ба хати порсиро давлат ҳамеша нодида гирифтааст. Ҷашни Соли нави масеҳӣ низ тибқи тақвими расмии григуриянӣ бо шукӯҳи бештаре аз Наврӯз таҷлил мешавад. Ҳарчанд мақомоти тоҷик (ҳамроҳ бо мақомоти эронӣ) асноде барои сабти ҷаҳонии ҷашнҳои Меҳргону Сада ба ЮНЕСКО ироа додаанд, вале ин пешниҳодҳо ҳанӯз пазируфта нашудааст.

Торихчаи забони порсӣ: даврони бостон

декабр 06, 2022

Исфандиёри Одина,
Рӯзноманигор ва забоншинос

Баҳсҳо перомуни забон аз бадви таъсиси ҷумҳурии Тоҷикистон дар аввоили садаи бисти милодӣ аз баҳсҳои доманадоре дар миёни фарҳангиёни тоҷик будааст. Бо падид омадани интернет, бавижа ривоҷи дастрасӣ ба шабакаҳои иҷтимоъӣ, ин баҳсҳо аз китобу рӯзномаҳо ва аз маҳофили забоншиносӣ ба сафҳаи роёна ва фазои маҷозӣ ҷаҳиш карда, тайфи густардае аз корбаронро даргири худ сохтааст.

Гоҳе ин баҳсҳо ба мушоҷараҳои лафзии тезу тунде меанҷомад, аммо ончи мусаллам аст, ин аст, ки костагии огоҳӣ дар бораи торихи забон ва фароянди такомулии он дар миёни корбарони тоҷик басароҳат машҳуд аст. Ин нивишта кӯшишест барои густариши огоҳии умумӣ дар бораи пешина ва фароянди такомулии забоне, ки имрӯз дар се кишвари Эрону Афғонистону Тоҷикистон забони расмӣ аст, вале бо ангезаҳои сиёсӣ номҳои расмии гуногун ва баҳсбарангезе дорад.

Забоне, ки мо бад-он такаллум мекунем, торихи беш аз 2500-солаи нивишторӣ дорад. Аз миёни забонҳои эронӣ, ки шохае аз хонаводаи бузурги забонҳои ҳинду-урупоӣ аст, порсӣ куҳантарин ва роиҷтарин забони зинда маҳсуб мешавад, ки ҳарчанд дар шакле такомулёфта, вале мардумони бисёре бад-он сухан мегӯянд. Ин забон се давраи такомулиро аз сар гузаронда ва гунае, ки мо бад-он имрӯз суҳбат мекунем, “порсии дарӣ” ном дорад, яъне дар осори адабии гузаштаи мо бештар ба номҳои порсӣ/форсӣ, дарӣ ё порсии дарӣ ёд шудааст.

Порсии дариро забоншиносон дар муқоиса бо порсии бостон (забони давраи Ҳахоманишиён) ва порсии миёна (забони давраи Сосониён) “порсии нав” меноманд. Порсии “бостон”, “миёна” ва “нав” номҳои шартӣ ё қарордодиянд, ки бештар дар маҳофили илмӣ ва дар мабоҳиси забоншинохтӣ ба кор мераванд, дуруст мисли инглисии қадим, миёна ва нав. Бисёре аз забонҳои дигар ҳам ба ҳамин шева се давраи такомулиро таҷруба кардаанд.

Чиро порсӣ?

Ин ки забони мо “порсӣ” ном дорад, ба ин далел аст, ки хостгоҳи он минтақаи Порс дар ҷануб-ғарби фалоти Эрон аст. Гунае аз ин забон, ки дар маҳофили забоншиносӣ порсии куҳан ё порсии бостон (Old Persian) номида мешавад, аз оғози ҳазораи аввали пеш аз милод дар минтақаи Порс (тақрибан ҳамон устони Форси имрӯзӣ ва манотиқи перомуни он дар Эрон) роиҷ буда, бо рӯи кор омадани шаҳаншоҳии Ҳахоманишиён ба яке аз забонҳои расмии ин имперотурӣ табдил шудааст – имперотурие, ки ба нивиштаи худи Шоҳ Дориюш, қаламраваш аз сарзамини “сакоиҳои моварои Суғд то Кӯш (Ҳабашистон) ва аз Ҳинд то Испордо (Юнон)” густарда буд.

Ба гуфтаи Уктур Шерву, эроншиноси маъруфи нурвежӣ ва устоди Донишгоҳи Ҳорворди Омрико, номи Порс бори аввал ба гунаи “Порсуваш” ҳамроҳ бо номи Мод (Matai) дар садаи 9-и пеш аз милод, дар асноди Шалманасри Севум, подшоҳи Ошурӣ, сабт шудааст. Ин вожа бо вожаи “порса” (pārsa) ҳамреша ва гунаи куҳантари он “порсво” (*pārćwa) будааст.

Номҳои ин ду қавми эронӣ – порсиҳову модҳо – баъдҳо дар осори бобиливу ошурӣ, ва бавижа юнонӣ, батакрор ёд шудааст. Аз ҷумла дар яке аз кутуби муқаддаси масеҳиён мақоле ҳаст, ба ин сурат, ки “Қонуне вазъ кун, чун қавонини порсиҳову модиҳо, ки тағйир накунад.” Яъне эрониёни куҳан дар посдорӣ аз қонун барои мардумони дигар намуна будаанд. Муваррихони юнонӣ ин ду қавмро аз ҳам ташхис додаанд, ҳарчанд таъйид кардаанд, ки ҳарду қавм ба худашон “ориё” (эронӣ) мегӯянд.

Номи Порс дар қолаби “Persia” аз забони юнонӣ ба лотин ва забонҳои дигари урупоӣ гузашта ва фарангиён то миёнаҳои садаи 20 Эронро бештар ба ҳамин ном мешинохтанд. Дар соли 1935 Ризошоҳи Паҳлавӣ аз кишварҳои ҷаҳон хост, ки номи бумии “Эрон” (Iran)-ро ба кор баранд. Бо ин ҳол, корбурди номи “Persia” дар бофтори торихӣ ривоҷи густардае дорад. Дар манобеъи шарқӣ, аз ҷумла осори арабию исломӣ, низ вожаи “Форс” маҳдуд ба як минтақа ё қавм нест, балки дар мавриди ҳамаи мардумони эронӣ ба кор рафтааст.

Забонҳои “расмӣ”-и имперотурӣ

Осори бозмонда ба забони порсии бостон иборат аз сангнибиштаҳои шоҳони Ҳахоманишӣ аст, ки байни 600 ва 300 пеш аз милод падид омада ва бештари онҳо ба Шоҳ Дориюши Бузург ва фарзанду наваҳояш таъаллуқ доранд. Муҳимтарини ин осор сангнибиштаи кӯҳи Беҳистун (ё ҳамон Бесутун) аст, ки ба хатти мехӣ ва ба се забони порсии бостон, эломӣ ва аккадӣ нивишта шудааст. Гуфта мешавад, ин сангнибиштаро Ҳенрӣ Ровлинсун, як маъмури Кумпонии Ҳинди Шарқии Бритониё, дар солҳои 1835-47 нусхабардорӣ ва рамзгушоӣ кардааст. Рамзгушоӣ аз он ва катибаҳои дигари порсии бостон роҳро барои рамзгушоии садҳо катибаи дигар ба хатти мехӣ, аз ҷумла ба забонҳои эломию аккадӣ ва ошурӣ, боз кардааст.

Забони эломӣ забони мардумоне буд, ки дар Эломи куҳан ё Хӯзистони имрӯзӣ (дар ҷануб-ғарби Эрон) роиҷ буда ва забони аккадӣ ҳам забони бобилиёни қадим (Ироқи имрӯзӣ) аст. Куруши Бузург, поягузори давлати Ҳахоманишӣ, дар соли 539 пеш аз милод Бобилро фатҳ кард ва қаламрави имперотурияшро аз марзҳои Эронзамин фаротар бурд. Ӯ яҳудиёнро аз асорати Бобил раҳо сохт ва маъбадашонро дар Уршалим бозсозӣ кард. Устувонаи Куруш, ки дар Музейи Бритониё нигоҳдорӣ мешавад, ҳовии матне ба забони бобилӣ аст, ки бисёре онро “нахустин эъломияи ҳуқуқи башар” мехонанд, зеро ин санад озодиҳои мазҳабӣ ва фарҳангиро барои ҳамаи мардумони имперотурӣ дар он замон арзонӣ доштааст.

Бо таваҷҷуҳ ба суннатҳои роиҷ дар Миёнрӯдон ва фарҳанги таҳаммул ва раводорӣ, ки шоҳони Ҳахоманишӣ бар он такя мекарданд, ин се забон дар дастгоҳи идории давлати Ҳахоманишӣ дар мақоми “забонҳои расмӣ” буданд. Албатта, мафҳуми “забони расмӣ” дар он рӯзгор вуҷуд надошт, вале чун ин се забон дар дастгоҳи давлатӣ корбурд доштанд, метавон ба онҳо забонҳои расмӣ гуфт, яъне ҳамон мақомеро доштаанд, ки забонҳои расмии имрӯз дар ин ё он кишвар доранд. Албатта, осори бозмонда аз даврони Ҳахоманишӣ ҳокист, ки фармонҳо ва дастурҳои шоҳон ба забонҳои мухталифи дигаре ҳам дар қаламрави имперотурӣ тарҷума мешудааст.

Порсизода, ориётабор

Бархе аз эроншиносон бар ин назаранд, ки шоҳ Дориюш бар мабнои хатти мехии роиҷ дар Миёнрӯдон барои забони порсии бостон низ хатте сохта буд, ки сангнибиштаҳояш ба он хат аст, ҳарчанд хати мехии порсӣ бо он хатҳо тафовут дорад. Бо ин ҳол, дар умури девонӣ аз хати алифбоии оромӣ истифода мешуд, ки батадриҷ ҷойгоҳи хати мехиро танг кард. Баъдҳо хатту алифбоҳои бисёре аз забонҳои роиҷ дар Эрон, чун паҳлавӣ, сурёнӣ, ибрӣ, суғдӣ ва ҳатто имрӯза хатҳои арабию форсӣ ва ҳиндӣ бар мабнои ин системи хаттӣ шакл гирифтаанд. Забоншиносон ба он “оромии шаҳаншоҳӣ” мегӯянд, чун ба Ҳахоманишиён мансуб аст.

Шоҳ Дориюш дар сангнибиштаи кӯҳи Беҳистун аз худ ба унвони “шоҳи бузург, шоҳи шоҳон, шоҳи Порс, шоҳи кишварҳо, писари Виштосп, наваи Аршоми Ҳахоманишӣ” ёд мекунад: “Адам Дораявауш, хшоясия вазрака, хшояса хшоясиёном, хшоясия Порсаий, хшоясия даҳюном, Виштоспаҳё пусра, Аршомаҳё напо, Ҳахоманишия...”

Дар инҷо “адам” ба маънои “ман” аст, ки бо вожаи “азум” ё “узум” дар забонҳои Бадахшон ҳамреша аст. Дар порсии имрӯз ин вожа вуҷуд надорад ва ҷои онро “ман” гирифтааст, ки дар порсии бостон барои баёни ҳолати моликият ба кор мерафт, чунончи дар иборати “мано пита Виштоспа” (падари ман Виштосп аст) дар ин катибаҳо дида мешавад. “Хшой” (xshâyathiya) муъодили “шоҳ”, “пусра” (puça) муъодили писар, “напо” (napâ) нава ё набера аст.

Шоҳ Дориюш дар сангнибиштаи Нақши Рустам дар Тахти Ҷамшед худро аз қавми “порсӣ, порсизода ва аз миллат ё нажоди эронӣ” (pârsa pârsahyâ puça, ariya ariyaciça – порса, порсаҳё пусра, ария, ариячисра – порс, писари порс, ориё, ориётабор) муъаррифӣ мекунад. Дар кӯҳи Беҳистун ӯ забони сангнибиштаашро, ки мо имрӯз порсии бостон мехонем, “ориё” номидааст. Ӯ мегӯяд, ки ин сангнибиштаро (дар канори эломию аккадӣ) ба “ариё” ҳам кардаааст:

“vashnâ Auramazdâha i(ya)m dipîmaiy ty(âm) adam akunavam patisham ariyâ âha utâ pavastâyâ utâ carmâ grathitâ âha patishamaiy patikaram akunavam...” Яъне: Ба лутфи Аҳуромаздо ин нибиштае, ки ман кардам, пас ба “ариё” (ориёӣ ё эронӣ) аст, ва бар лавҳаҳои гилӣ ва пӯстӣ аст, ҳамчунин пайкаре аз худам низ сохтам.

Эрон ва анэрон

Аз инҷо ба назар меояд, ки шоҳони Ҳахоманишӣ ба забони худ ағлаб “ориё” мегуфтаанд, то порсӣ. Аммо номи “ориё” фақат ба порсии бостон маҳдуд намешуд, чун дар он даврон гӯишварони забонҳои дигари эронӣ ва ҳатто ҳиндӣ низ забонҳои худро “ориё” меномиданд. Дар осори санскрит вожаи “ориё” гоҳ ба маънои номи забон меояд, ки манзур аз он худи санскрит ё забони “Ведоҳо” аст. Забоншиносон санскритро хоҳари забони авестоӣ медонанд, бавижа ин ки бахшҳои куҳантари “Авесто” ба забоне наздик ба забони “Ведоҳо” суруда шудааст.

Тақрибан ҳазор сол баъд аз Дориюш, мебинем, ки шоҳи Кӯшонӣ, Канишко низ забони яке аз нибиштаҳои худро “ариё” меномад. Ин “ариё” порсии бостон нест, санскрит ва забони авестоӣ ҳам нест, балки забони балхӣ ё бохтарии даврони миёна аст, ки ба хатти юнонӣ нивишта мешуд. Шоҳ Канишко низ матнеро ба забонҳои юнонӣ ва балхӣ нивишта ва забони балхии худро “ариё” меномад.

Устод Раҳоми Аша, пажӯҳишгари забонҳои бостонӣ, бар ин назар аст, ки ҳарду вожаи “ариё” ва “порса” дар он даврон чун номи забон ба кор мерафт. Аввалӣ як вожаи ом аст барои бозшинохтани “эр” (ориё ё эронӣ) аз “анер” (ғайриэронӣ), дувумӣ як вожаи хос аст “барои бозшинохтани мардум, забон,.. андар худи Эрон.” Аз назари устод, ин бад-он мемонад, ки як фаронсавӣ дар баробари чинӣ ва ҳиндӣ аз забон ва табори худ “урупоӣ” ном барад, вале дар дохили Урупо худ ва забонашро “фаронсавӣ” хонад.

Вай мегӯяд: “Ҳангоме ки Дориюш аз худ ва забони худ ҳамчун “эр” (ariya) ёд мекунад, худ ва забони худро аз мардум ва забонҳои дигар, монанди оромӣ ва аккадӣ ва ҳелинӣ (юнонӣ) ва... ҷудо мекунад. Андар худи Эрон худ ва забони худро “порсӣ” (порсӣг) ва портӣ ва суғдӣ ва хоразмӣ ва балхӣ ва... мешиносад. Ба ҳамин шева, Канишк, шоҳи Кӯшон, забони хешро “эр” (αριαο) мешиносад, на барои ҷудо кардани забони худ аз як забони худӣ, монанди порсӣ ё суғдӣ, бе (балки) барои ҷудо кардан аз забони бегонаи ҳелинӣ (ιωναγγο). Вожаҳои “эр” (ariya) ва порсиг (*pārsii̯a-ka) ҳамеша дар канори ҳам будаанд ва яке ба ҷои дигаре нанишастааст.”

Ба гуфтаи устод Аша, номи “порсӣ” дар забони порсии бостон ба гунаи “Pārsa-”, дар суғдӣ ба гунаи “Pārsīk”, дар санскрит ба гунаи “pārasīka-”, дар порсии миёна ба гунаи “pārsīg” дар сурёнӣ ба гунаи “ܦܪܣܝܐ”, дар чинӣ ба гунаи “波斯 /Bōsī < puɑ  siᴇ/ ‘Persia’, 波斯人 /Bōsīrén/ ‘Persian’” омадааст.

Худои эрониён

Барои ин ки дарк кунем, чиро Дориюш ва Канишко дар фосилаи ҳазор сол аз ҳам забонҳои порсию балхии худро дар баробари забонҳои бегона “ориё” номидаанд, метавон ба мавориде мушобеҳ дар торихи забоншиносӣ ишора кард.

Масалан, имрӯз чандин забони туркӣ вуҷуд дорад, ки мо маъмулан як номро дар мавриди ҳамаи онҳо ба кор мебарем: туркӣ. Дар ҳоле ки ҳар кудоме аз ин забонҳо аз якдигар комилан мустақил ва забонҳои ҷудогона маҳсуб мешаванд. Гоҳ барои ин ки онҳоро аз ҳам ташхис бидиҳем, мегӯем “туркии истонбулӣ” ва “туркии чағатоӣ” ва “туркии озарӣ” ва монанди инҳо. Дар осори адаби порсӣ номи “турк” низ дар мавриди қавму қабоили мухталифи турку муғул ва ҳатто чинӣ ба кор рафта ва удабои гузаштаи мо номҳои қавмию қабоилии онҳоро камтар ба кор бурдаанд.

Ба ҳамин шева, порсиҳову модҳо ва дигар мардумони эронӣ ҳам дар он даврон худро дар маҷмӯъ эронӣ ва забонҳояшонро “ариё” меномиданд. Бино бар ин Шоҳ Дориюш ҳам худро “порсизода ва ориётабор” хондааст. Ҳамсоягони ғайриэронии порсиҳову модиҳо, мисли бобилиҳо ва эломиҳо, низ ба онҳо ва забонашон дар маҷмӯъ “эронӣ” мегуфтанд, агарчи номҳои қавмии порсӣ ва модиро ҳам ба кор бурдаанд. Масалан дар сангнибиштае ба забони аккадӣ (бобилӣ) аз Аҳуромаздо ба унвони “Худои эрониён” (Аурамазда наппа ҳарриянам) ном бурда шудааст.

Вожаи “ориё/ариё”, ки дар китоби “Авесто” ва дар “Ведоҳо”-и ҳиндӣ зиёд ба кор рафта, асолатан ба маънои наҷибу озода ва порсо (яъне порсиву ориёӣ ё эронӣ маънои муштарак доранд!) буда, торихе бас куҳан дорад ва ба давроне бармегардад, ки эрониёну ҳиндувон ҳануз як мардум буданд. Баъд аз падид омадани дини Зартушт яъне эрониён маздаяснӣ шуданд ва ҳиндувон кешу боварҳои куҳани худро ҳифз карданд ва бо муҳоҷиратҳои мутадовим ба шибҳиқорраи Ҳинд ин кешу боварҳояшон бо кешу боварҳои мардумони бумии онҷо даромехт.

Бо ин ҳол, ҳарду гурӯҳ барои қарнҳои мутамодӣ ҳувияти ориёии худро ҳифз карда ва ба худ ва ба забонҳояшон “ариё” мегуфтанд, агарчи ба далели фосилаҳои зиёди ҷуғрофиёӣ тафовутҳое дар лаҳҷа ва гӯишҳои онон падид омада буд ва ҳар кудоме аз ин гӯишҳо ба забоне мустақил табдил шуда буд. Вале ба мурури замон ва бо пурранг шудани ин тафовутҳо, ин забонҳо аз ҳам ташхис дода шуданд ва ҳар кудоме ба номи маҳал ё минтақае мусаммо шуд, ки дар онҷо бештар мутадовил буд.

Таҳаввулоти забонӣ

Дар даврони бостон мо манобеъи кофӣ дар даст надорем, ки тафовутҳо байни забонҳо ва гӯишҳои маҳаллии эрониро ба мо бознамояд, ба истиснои вожаҳое аз забони модӣ, ки дар мутуни порсии бостон ба кор рафтаанд. Вале дар давраи миёнаи такомули забонҳои эронӣ (даврони Ашкониёну Сосониён) ин тафовутҳоро метавон ба сароҳати бештар мушоҳида кард. Дар ин даврон асомии “маҳаллии” забонҳои эронӣ барҷастатар шуд, монанди “порсӣг”, ки мансуб ба Порс аст ва “паҳлавонӣг”, ки ба Паҳлав (шимол-шарқи Эрон) ва “суғдӣк”, ки дар Суғд мутадовил буда ва “хоразмик”, ки дар Хоразм ва балхӣ ё бохтарӣ, ки дар Балх ривоҷ доштааст.

Албатта, замони дақиқи гузори забони порсӣ аз давраи бостон ба давраи миёна маълум нест, вале бо гузашти рӯзгоре пас аз ҳамлаи Искандар ба Эрон мебинем, ки таҳаввулоти овоӣ ва дастурии ҷиддӣ дар ин забон сурат гирифтааст. Ҳарчанд ба гуфтаи бархе аз забоншиносон, нишонаҳое аз ин таҳаввулотро пеш аз ҳамлаи Искандар дар сангнибиштаҳои Хашоёршо ҳам метавон мушоҳида кард.

Ба ҳар ҳол, осори бозмонда ҳокист, ки дар замони Ашкониёну Сосониён номи “порсӣг” дигар тасбит шуда ва забоншиносон ба ин давраи такомулии забони мо “порсии миёна” мегӯянд. Порсии миёна дунболаи мустақими порсии бостон маҳсуб мешавад, ки ба мурури замон бархе аз вижагиҳои дастурию савтии худро аз даст дода ва вижагиҳои тозае касб кардааст. (Дар матлабе дигар ба он хоҳем пардохт.)

Мароҷеъ:

1) Деҳхудо, Луғатнома, аз торнамои https://vajehyab.com/dehkhoda/%D9%85%D8%A7%D9%87-4
2) Мутуни порсии бостон, бар пояи китоби Roland G. Kent, Old Persian, 1953, аз торнамои http://www.avesta.org/op/op.htm
3) Encyclopaedia Iranica, аз торнамои https://iranicaonline.org/
4) Encyclopaedia Britannica, аз торнамои https://www.britannica.com/place/Bisitun
5) History of Persian Language, UCLA, Language Materials Projects, Iran Chamber Society, https://www.iranchamber.com/literature/articles/persian_language.php
6) Persian Languages and Literature at UC Santa Barbara, https://persian.religion.ucsb.edu/

Манбаъ: Родию Озодӣ

Исфандиёри Одина: Чаро раҷазхонӣ дар ҷанг муҳим аст?

 

Исфандиёри Одина, рӯзноманигори озод

Шояд бисёре аз Шумо мусобиқоти куштии каҷи амрикоиро тамошо карда, мумкин аст, аз шеваҳои зӯрозмоии паҳлавонони ғӯлпайкар дар он лаззат бурда бошед. Ман ҳам ба ин мусобиқот, ки таркибе аз саргармию варзиш аст, алоқа дорам. Бавижа ҳангоме, ки баъзе аз мавориди пирӯзии адолат бар зулмро дар он мебинам, аз фароянди расидан ба ин пирӯзӣ ҳаяҷонзада мешавам. Аз вижагиҳои умдаи ин мусобиқот он аст, ки паҳлавоне рӯи саҳна меравад ва бо гуфтани суханоне таҳрикомез ҳамтоёнашро ба набард мехонад.

Ин суханон бештар иборат аз худситоӣ ва лофҳои газоф аст ва гоҳе албатта бо воқеият ҳамхонӣ дорад. Яъне ин паҳлавон аз пирӯзиҳои пешин ва тавоноиҳои билқувваи худ мегӯяд ва иддао мекунад, ки касе дар ҷаҳон ҳампояи ӯ нест, рақибонаш фурумоя ва пеши қудрат ва маҳоратҳои размии ӯ забун ҳастанд. Гоҳ мухотаби ӯ мушаххасан як паҳлавони дигар аст, ки пушти саҳна мунтазир аст ва бо шунидани алфози кинояомезу ришхандомез нисбат ба худ барошуфта мешавад ва чун бабри баён ба саҳна метозад.

Ба ин навъ лаффозӣ ва каломи таҳрикомез дар забон ва адаби мо “раҷазхонӣ” мегӯянд. Раҷаз вомвожае тозӣ (арабӣ) дар забони порсӣ аст ва дар луғатномаи Деҳхудо ба маънои ашъоре омадааст, ки “дар маърака (ҷанг ё корзор) дар мақоми муфохарат ва шарофати худ мехонанд.”

Албатта, яке аз баҳрҳои шеър дар илми арӯз ҳам чунин ном дорад ва гоҳ ба ёвасароӣ ҳам “раҷаз хондан” гӯянд, ки инҷо маънои манфӣ дорад, ба тафовут аз раҷазхонии майдони ҷанг, ки қарор аст ба ҳамсангарон рӯҳия бидиҳад ва душманро навмед созад. Намунаҳои бисёре аз раҷазхонии паҳлавононро метавон дар “Шоҳнома” пайдо кард, ки боризтарини онҳо ҷидоли лафзӣ байни Рустам ва Исфандиёр аст.

Раҷаз дар “Шоҳнома”

Исфандиёр ба табори шоҳии худ ифтихор мекунад ва аслу насаби худро то Фаридун бармешумарад ва Рустамро фурумоятар аз худ медонад ва мегӯяд, падарони ту дар хидмати падарони ман буданд:

“Ту онӣ, ки пеши ниёкони ман,
Бузургони бедору покони ман,
Парастанда будӣ ҳаме бо ниё,
Наҷӯям ҳаме з-ин сухан кимиё.
Бузургӣ зи шоҳони ман ёфтӣ,
Чу дар бандагӣ тез биштофтӣ.”

Дар посух, Рустам аз корномаҳои ҷангияш ва ин ки чигуна солҳо аз марзу буми Эрон дифоъ карда ва Кайқубодро аз Мозандарон оварда ва бар тахт нишонда ва Ковусро аз банди девон раҳо сохта ва ғайра сухан мегӯяд ва меафзояд:

“Чӣ нозӣ бад-ин тоҷи гуштоспӣ?
Бад-ин тоза ойини луҳроспӣ?
Ки гӯяд бирав дасти Рустам бибанд,
Набандад маро даст чархи буланд.
Ки гар чарх гӯяд маро к-ин ниюш,
Ба гурзи гаронаш бимолам ду гӯш.
Ман аз кӯдакӣ то шудастам куҳан,
Бад-ин гуна аз кас набурдам сухан,
Маро хорӣ аз пӯзишу хоҳиш аст,
В-аз ин нарм гуфтан маро коҳиш аст."

Нуктаи муҳим ин аст, ки раҷаз хондан фақат хоси паҳлавонон ва майдони ҷанг нест, балки дар арса ё майдони сиёсат низ, чи дар рақобатҳои дохилӣ ва чи дар равобити хориҷӣ дар тӯли таърих будааст. Шояд бисёре аз мо ривоятҳоеро дар бораи фармонравоён ё лашкаркашони бузург ё шахсиятҳои таърихии матраҳ шунидаем, ки дар фалон мавқеияти ҳассоси таърихӣ хитоб ба рақиб ё ҳарифи худ сухане гуфтаанд ва ин суханҳо зарбулмасал шудааст.

“Ҷанги расонаӣ”

Имрӯз бо таваҷҷуҳ ба тавсеаи расона ва фанноварии иртиботот ва шеваҳои паёмрасонии нав бархе ба ончи раҷазхонӣ номида мешавад, ё лаффозиҳое шабеҳи он “ҷанги иттилоотӣ” ё “ҷанги расонаӣ” мегӯянд.

Чун имрӯз аз тариқи расона аст, ки гурӯҳҳо ё аҳзоби сиёсии рақиб дар дохили як кишвар ё давлатҳои мутахосим дар арсаи байналмилалӣ ба ҳам раҷаз мегӯянд ё барои ҳам урҷуза мехонанд. Намунае аз раҷазхонии имрӯзро дар ҷидоли лафзию расонаӣ байни мақомоти тоҷику қирғиз ба дунболи даргириҳои ахири марзӣ метавон дид.

Ҳар кадоме аз ин тарафҳо ба қадри тавони худ ё дар ҳадде, ки маслиҳат медонанд, бо истифода аз абзорҳои расонаӣ ба раҷазхонӣ пардохтаанд ва дар бораи ҳамдигар иттиҳомзанӣ ва гоҳ газофапароканӣ мекунанд. Иттилоърасонии сареъ ва бамавқеъ дар бораи рӯйдодҳои марзиро низ метавон бахше аз ин раҷазхонӣ номид, албатта, бо таваҷҷуҳ ба ин ки ин иттилоърасонӣ дар бештари маворид бо фарофикании “гуноҳ” ба дӯши ҳамдигар сурат мегирад.

Бисёре бар ин назаранд, ки қирғизҳо дар амри иттилоърасонӣ ва низ газофапароканӣ ё нашри иттилоъоти ғайрисаҳеҳ ва гоҳ гумроҳкунанда дар бораи даргириҳои марзӣ дасти дарозтаре аз мақомоти тоҷик доштаанд. Бавижа сукути раиси ҷумҳурии Тоҷикистон аз як тараф ва баёнияҳои матбуотии мукаррари раисҷумҳури Қирғизистон аз тарафи муқобил низ ҳамон таъсиреро дорад, ки раҷазхонии майдони ҷанг дорад. Бино бар ин, раҷазхонӣ бо таваҷҷуҳ ба таъсире, ки дар мухотабон мегузорад, муҳим аст.

Мухотаб чӣ мехоҳад?

Раҷазхонӣ се даста аз мухотабонро ҳадаф қарор медиҳад: душман, мухотабони дохилӣ ва касоне, ки дар канор истода ё ба тамошо нишастаанд. Расондани паём ба душман мумкин аст ӯро ба андеша водорад, таҳрик кунад, ба чолиш кашад, аз иқдоми баъдӣ боздорад ё дучори тарсу таҳлука созад, албатта, бастагӣ дорад ба ин ки муҳтавои паём чист.

Мухотаби дохилӣ мумкин аст рафтори ҳукумати худро таҳсин кунад, аз ӯ ҳимоят кунад ё ба корзор пайвандад, ё баръакс рафтори ҳукумати худашро напазирад, аз он интиқод кунад, безорӣ ҷӯяд, ё барои ҷилавгирӣ аз иқдом ё иқдомоте вориди амал шавад.

Мухотабе, ки дар канор истода ва назорагар аст, сирфан мехоҳад бидонад, ки кадоме аз тарафҳои ҷанг ё рақобат нақши худро беҳтар иҷро мекунад ё чи паёме дар бисот дорад, ки ӯро ба самти худ ҷалб созад ё лоақал қазоват кунад, ки кадоме аз тарафҳо ҳақбаҷониб аст, ки мешавад ҳаводори он буд ё ин ки мехоҳад бибинад, ки ин рақобат дар ниҳоят ба чӣ меанҷомад. Дуруст мисли ҳаводорони футбол ё варзишҳои дигар.

Барои ин ки раҷазхонии як тараф таъсиргузортар аз паёми тарафи муқобил бошад ва заминаи пирӯзиро фароҳам кунад, бояд ба ду нукта таваҷҷуҳ дошт: яке абзори паёмрасонӣ аст ва дигар муҳтавои паём.

Абзори паёмрасонӣ ҳамон расона аст, ки истифода аз анвои мухталифи он, масалан тасвирию шунидорӣ, матну аксу видео ва ғайра метавонад дар афкори умумӣ таъсир гузорад. Ба лиҳози каммӣ, миқёс ё густараи пахши як расона, теъдоди мухотабонаш, такрор ё басомади пахши паём муҳим аст, чун ҳарчи доманаи он фарохтар бошад, паём ба шумори бештаре аз мухотабон мерасад.

Бингар, ки чӣ мегӯяд...

Ба лиҳози кайфӣ, шарти аслии таъсиргузории расона мизони эътимоди мухотабон ба он аст. Ҳарчи расона мустақилтар ё озодтар бошад, сатҳи эътимоди мухотабон ба он болотар аст. Яъне ба ҳарфаш маҳал мегузоранд, бино бар ин муҳим аст, ки бидонем сухан аз даҳони чи касе берун меояд, яъне “бингар, ки кӣ мегӯяд.” Табиист, ки мардум ба шахсият ё ниҳоде, ки эътибори камтаре дорад, камтар эътимод доранд. Абӯшакури Балхӣ, шоири куҳани мо, дар ин бора мегӯяд:

“Сухан гарчи бояд гаронмоятар,
Фурумоя гардад зи каммоятар,
Сухан к-аз даҳони бузургон равад,
Чу неку бувад, достонӣ шавад,
Нигини бадахшӣ бар ангуштарӣ,
Зи камтар ба камтар харад муштарӣ.”

Нуктаи дувум муҳтавои паём аст. Яъне ин ки аз даҳони шумо чи сухане берун меояд ва ин сухан дар мухотабон чи таъсире метавонад дошта бошад. Дар ин маврид мебинем, ки “бингар, ки чӣ мегӯяд” муҳимтар аст. Абушакур дар идомаи ҳамон шеър дар бораи таъсири сухан мегӯяд:

“Сухан бифганад минбару дорро,
Зи сурох берун кашад морро,
Сухан заҳру позаҳру гарм асту сард,
Сухан талху ширину дармону дард.”

Фасоҳат ва балоғат

Ҳоло барои ин ки сухан ё паёми шумо таъсиргузортар бошад, чи бояд кард? Ба ин суол илми маонӣ ва баён (rhetoric) метавонад посух бидиҳад. Яъне маҳорат ва ҳунари суханварӣ бо истифода аз шеваҳо ва равишҳое, ки илми баён метавонад ба мо ёд бидиҳад. Дар баъзе кишварҳо ва ҷавомеъ риҷоли сиёсӣ, фаъолони иҷтимоӣ ва ҳуқуқи башар, касоне, ки мудирияти ширкатҳои хусусӣ ва ё ниҳодҳои давлатиро ба дӯш мегиранд, пеш аз гирифтани зимоми умур ба даст давраҳои омӯзиши маҳорати суханвариро пушти сар мекунанд.

Ин равишҳо ва шеваҳои илми баён, ки дар адабиёт фасоҳат ва балоғат ҳам хонда мешаванд, ағлаб иборат аз корбурди орояҳои адабӣ ё саноеи шеърӣ аст, ки манобеи фаровоне дар адаби порсӣ дар ин боб вуҷуд дорад.

Суханшиноси маъруф Турақул Зеҳнӣ китобе дорад ба номи “Санъати сухан”, ки бештар ба ин мавзӯъ мепардозад, вале мутаассифона дар Тоҷикистон риҷоли сиёсӣ камтар ба адабиёт алоқа доранд, ин аст, ки мебинем, ки алкан ё безабонанд. Албатта, аз ин орояҳо бояд дар ҳадди эътидол кор гирифт, чун агар сухан бас фохир ва саршор аз саноеи шеърӣ бошад, ки мисли сабки ҳиндии шеъри порсӣ, мухотаб онро натавонад дарёбад, шояд камтар ба дарде бихӯрад.

Дар маҷмуъ сухани сода, равону шево, муназзам ва мавзун, дорои андаке саҷъу қофия, бавижа истифода аз санъати такрор (ва гоҳ тазод), метавонад бар таъсири ҳар сухан ё паёме бияфзояд. Албатта, асли матлаб ва паём муҳимтар аз инҳост, чун мухотаб мехоҳад бидонад, ки шумо чи сухане мегӯед. Оё суханатон моя дорад ё бемоя аст, рост аст ё дурӯғ, самимӣ аст ё риёкорона, ба ончи мегӯед, оё худатон ҳам эътимод ва ё итминоне доред ё хайр. Бо сухани дурӯғ вале ороста ба перояҳои адабӣ гоҳ мумкин аст гӯянда ба ҳадаф бирасад, вале ин комгорӣ муваққат аст ва мондагор нахоҳад буд.

Манбаъ: Родию Озодӣ

Мероси Горбачев: Дудастагие, ки гиребонгири тоҷикон аст?

 

Михоил Гурбочуф ва Бурис Елтсин

Исфандиёри Одина, рӯзноманигори озод

Яке мегӯяд, ҷояш ҷаннат шавад, дигарӣ мегӯяд, гӯраш бисӯзад. Яке бар ин бовар аст, ки ӯ ба мо истиқлол ва озодӣ армуғон овард, дигарӣ муътақид аст, ӯ як хоин буд, ки бо дасисаи хориҷиён давлати “абарқудрат ва серу пури” Шӯравиро дучори фурӯпошӣ кард. Навиштаҳои корбарони тоҷики Фейсбук баёнгари дудастагие шигифтангез дар афкори умумии Тоҷикистон нисбат ба даргузашти Михаил Горбачев, нахустину вопасин раиси ҷумҳурии Иттиҳоди Шӯравӣ, аст.

Чаро нахустину вопасин? Чун то рӯйи кор омадани ӯ ҳеч раҳбари Шӯравӣ унвони раисҷумҳур надошт. Ин унвон ҳосили ислоҳоти Горбачев буд, ки дар солҳои охири ҳукуматаш расмият ёфт, вале дер напойид.

“Подшоҳи нав”

Фикр мекунам, дудастагӣ (иншиъоб) дар афкори умумии тоҷикон аз ҳамон оғози зимоми умурро ба даст гирифтани Горбачев дар соли 1985 шурӯъ шуд. Пеш аз ӯ ду дабири кулли ҳизби коммунист, Андропов ва Черненко, солхӯрда буданд ва зуд даргузаштанд. Ин бор ҳама интизор доштанд, шахси ҷавонтаре зимоми умурро дар даст бигирад, то мисли Брежнев солҳои дароз дар қудрат бимонад ва амнияту оромиши умумиро ҳифз кунад. Бавижа ин ки тибқи навиштаи рӯзномаҳои Шӯравӣ, “душмани ғаддоре” ба номи Амрико аз он сӯи обҳо ҳамвора дар камин нишаста буд ва ҳар замон имкон дошт, ба ин “қишлоқи тилоӣ” шабохун занад.

То ҷое, ки ба ёд дорам, бисёре аз мардуми деҳаи мо дар Фалғар аз “интихоби” Горбачев, ки аз радио шунида буданд, нафаси роҳат кашиданд, вале ин оромиши хотир чандон дер давом накард. Чун вақте рӯзномаҳо ба дасти мардум расид ва акси Горбачевро аз наздик диданд, иддае доғи пешонии ӯро ба фоли бад гирифтанд.

Ҳамсояи мо, холаи Ҳоҷибибӣ, ки аз Сои Нова, маҳалли таҷаммӯи мардуми маҳаллӣ, бармегаштанд, ба ҷои хонаи худашон рост ба хонаи мо омаданду гуфтанд, ки “подшоҳи нав” дар пешонияш хол доштаасту “илоҳӣ ҷанг нашавад ва Худо моро дар паноҳаш нигоҳ дорад.”

Яке аз хоҳарони бузургам, ки рӯзнома мехонд, сарашро бардошту нидои хушҳолона дардод, ки ин одам ҳамсоли падарамон будааст, қиёфааш ҳам то ҳадде шабеҳ аст ва мисли падарамон аз чеҳрааш “нур меборад”, пас, ҷои нигаронӣ несту ба хурофот набояд бовар кард.

Михаил Горбачев

Горбачев дарвоқеъ марде хушқиёфа буд, табассуме мармузу дилпазир дар чеҳрааш ҳувайдо буд, бисёре мегуфтанд ситорагарм аст. Ба назарам, ин чеҳраи кушоду табассуми мармуз ва гуфтори оромона ва нармаш барои бархеҳо мақбул набуд, чун зоҳиран интизор доштанд, фарде бо қиёфаи ҷиддитар ва бисёр қудратманд рӯи кор ояд ва ҳар хилофкореро монанди Сталин дарҷо бипаронад, то бар дигарон сабақ шавад.

Аҷиб ин ки ҳамаи афроде, ки чунин тафаккуре доштанд, худашон заруратан чунин ҷиддию сахтгир ва золим ба назар намерасиданд. Нармхӯ буданд, вале бовар доштанд, ки сиёсатмадор набояд нармхӯ бошад, гуё сиёсатро бо сиёҳӣ тавъам медиданд.

Амаки Абдуазим, ки ба “аризанивисӣ” шуҳрат доштанд, нороҳат ба назар мерасиданд. Хонаашон дар Меҳани Боло буд, вале назди хонаи мо як порча замин доштанд. Рӯзе барои об додани мазраъа омада буданд. Мо рӯи айвон нишаста будем, ки сару каллашон аз пушти симтури заминамон намоён шуд, бо ҳамон сабили сталинӣ ва шалвори сабзи низомӣ, ки то зону васеъ буд ва аз зону пойин танг мешуд. Ва бо мӯзаҳои порчаӣ, ки “калонҳои” колхоз низ маъмулан мепӯшиданд. Падарам ба як пиёла чой фаро хонданд. Дар суҳбат бо падарам гуфтанд, ки “ин Гурбача охир кудом балое сари СССР меорад.”

Солмандон номи раҳбари ҷадиди Шӯравиро ба шеваи порсии куҳан “Гурбочуф” талаффуз мекарданд, ҷавонҳо талаффузи русияшро тарҷеҳ медоданд. Муаллими “меҳнат”, Холов, номи ӯро бекаму кост, ба шакли “Михаил Сергеевич Горбачёв”, ба забон меовард. Ба назарам, ӯ беш аз дигарон ба Горбачев иродат дошт, чун бештари дарсҳоро ба шарҳи сиёсатҳои ӯ ихтисос медод. Чизи хоссе аз он дарсҳо ба ёдам намонда, вале калимаҳое чун “бозсозӣ” ва “ошкорбаёнӣ”-ро бори аввал онҷо шунидам.

Мо, навҷавонон, аз ин сиёсатҳо сар дарнамеовардем. Саъй мекардам, бо хондани матолибе аз рӯзномаҳое, ки ба хонаамон меомад ва саҳифаҳояшон пур аз “нутқҳои” Горбачев буд, ба асли ин сиёсатҳо бирасам. Вале аз форсии шикастабастаи он нашрияҳо, ки саршор аз калимаҳои русӣ бо мафоҳиме гунг буд, чизе ба ман оид намешуд, тоза хоб бар ман ғалаба мекард.

Аз хати порсӣ то қоидаҳои бағдодӣ

Боре як маҷлиси падару модарон дар клуби деҳа баргузор шуд, ки ҳамаи донишомӯзони мактабро онҷо бурда буданд. Аввал суханрониҳо бештар ташрифотӣ буд, вале дар миёни ҷаласа устоди равоншод Соатов аз ақиби толор бархостанду аз ҳамонҷо суханоне пуршӯр ва интиқодомез дар бораи вазъи мактаб гуфтанд. Сипас баргаштанду ба чанде аз донишомӯзони синфҳои болоӣ гуфтанд, ки чаро озодона ҳарфатонро намегӯед?

Инҷо буд, ки бори аввал эҳсос кардам, миёни омӯзгорон ҳам ихтилофи назар мавҷуд буда ва бархе аз онҳо низ бо ҳамдигар ё бо мудирон сари созгорӣ надоштаанд. Ин низоми “табақотӣ”, ки шабеҳи “буржуазӣ ва пролетар” буд, дар чашми ман шурӯъ ба ранг бохтан кард ва аз он пас бархӯрди омӯзгорон бо донишомӯзон отифитару худмонитар шуд.

Батадриҷ, ки мо бузургтар мешудем, баҳсу гуфтугӯҳо низ дар бораи сиёсатҳои ислоҳгароёнаи Горбачев дар кӯчаву паскӯча гармтар мешуд. Ман эҳсос мекардам, матолиби рӯзномаҳо низ сол ба сол ҷаззобтар мешуд ва ман бештар рӯзнома мехондам. Ба дунболи баҳсҳо перомуни забони миллӣ ва расмият ёфтани он бештари рӯзномаҳо дарсҳое барои омӯзиши хати ниёкон чоп мекарданд ва мо шуруъ кардем ба ёд гирифтани хати порсӣ. Устод Тилавмурод ҳам дар мактаб ба тадриси алифбои порсӣ шурӯъ карданд.

Ҳарчанд ҷамоҳири Шӯравӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, баъд аз кудетои моҳи август худро мустақил эълон карда буданд, ба назар мерасид, ки Шӯравӣ ҳамчунон побарҷост.

Баҳси дину эҳёи суннатҳо ҳам матраҳ буд ва расми “Бойчечак”, ки аз омадани баҳор дар авохири исфандмоҳ навид медод ва чанд соле аз байн рафта буд, дубора эҳё шуд. Дарҳои масоҷид ҳам боз шуд ва ағлаб солмандон ба масҷид мерафтанд. Насли ҷавон ҳам андак-андак равонаи масҷид шуданд ва ба хондани китоби “Қоидаҳои бағдодӣ” шурӯъ карданд.

Боре устод Маҳмудов, ки роҳбари синфи мо буданд, аз мо пурсиданд, кӣ мехоҳад ба чи нашрияе обуна шавад. Қаблан чунин пурсишҳо намешуд. Ман нашрияи “Сухан”-ро интихоб кардам, ки Насибҷони Амонӣ таъсис дода буд. Шояд як сол ё бештар аз он ин нашрияро мегирифтам, мехондам ва ҳифз мекардам. Ба синфҳои болотар, ки расидем, поямон ба маркази ноҳия боз шуда буд, дар баъзе аз олимпиадаҳо ширкат мекардем. Боре дар маркази ноҳия чашмам дар киоске ба нашрияи “Адолат” уфтод, ки онро харидам ва ба русто овардам.

Ин нашрия аз даст ба даст мегашт. Намедонам билохира куҷо қарор гирифт, ки дигар надидам. Пеш аз он нашрияи “Растохез”-ро дар дасти мудири мактаб дида будам.

Ҳаводиси маъруф ба “Баҳманмоҳи хунин” иншиъоб дар афкори умумиро бештар бармало кард. Мардум дар бораи ончи дар Душанбе ва Маскав мегузашт, гоҳ назарҳои мухолифи ҳам баён мекарданд. Ин дудастагӣ дар муҳтавои нашрияҳо низ аз ҳад зиёд намоён мешуд. Иддае бо мавҷудияти давлати Шӯравӣ аз бун мухолиф буданд. Бо ин ҳол, дар ҳамапурсии моҳи марти 1991 аксари мардум, аз ҷумла дар рустои мо, ба тарафдорӣ аз бақои Шӯравӣ раъй доданд, касе фикр намекард, ки ин давлат як сол бештар умр надорад.

Чанд моҳ баъд, замоне ки кудетои маъруф ба “ГКЧП” дар Маскав рух дод, эҳсос кардам, ки барои чанд рӯз ҳамаҷо сокиту хомӯш шуд. Касе аз сиёсат ҳарф намезад, гуё дубора ба даврони Брежнев баргашта будем.

Дар поёни русто мазраъаи танбоку доштем, ки як рӯз онҷо рафта будам. Ногаҳ дидам, ки амаки Абдуазим аз поён бо миёни хамида ва пиёда меоянд. Канори мазраъаи муаллим Холов истоданду нафасе рост карданд ва ба ӯ хушҳолона гуфтанд, ки “Гурбочуф сарнагун шуд, дубора як кас мисли Сталин сари қудрат меояд ва ҳама чиз хуб мешавад.” Ман ба муаллим Холов, ки бар бел такя зада буд, кунҷковона нигаристам. Сураташ сурх шуду чашме ба ҳам зад ва бо нимтабассум гуфт, “шумо ин хабара аз куҷо шунидед? Ин дурӯғ аст.”

Наздик буд бо ҳам дастбагиребон шаванд. Аз ваҷоҳати ҳарду маълум буд, ки қаблан ҳам мушоҷарае бар сари Горбачев доштаанд. Акнун яке эҳсоси пирӯзӣ дошту дигарӣ аз нокомӣ ба танг омада буд. Ба назари ман ин тур омад. Чанде рӯз баъд, ки кудето шикаст хӯрд, дубора нашрияҳо ба русто сарозер шуд ва баҳсҳо доғ шуд, вале ман дигар ин дуро надидам, ки бо ҳам суҳбат карда бошанд.

Раҳмон Набиев ё Давлати Худоназар?

Ба ҳар ҳол, сукут рахт басту гуфтугӯҳо дар бораи сиёсат ва иттифоқоте, ки ба дунболи он дар Душанбе рух дод, аз ҷумла яке пас аз дигаре мустақил шудани ҷамоҳири шӯравии собиқ, дубора дар фазо печид. Дудастагӣ ва ихтилофи назарҳо дар миёни рустоиён бавижа дар замони интихоботи раёсати ҷумҳурии Тоҷикистон ба авҷи худ расид. Ман аксе таблиғотиро аз Давлати Худоназар аз байни яке аз нашрияҳо гирифтаму бурдам ба маҳалли таҷаммӯи рустоиён ва бар дарвозае часпондам. Соате пас дубора онҷо рафтам ва дидам, ки он аксро пора карда буданд.

Дар ин интихобот (24-уми ноябри 1991) Раҳмон Набиев баранда шуд, ки ростӣ, бар муроди ман набуд. Мехостам, як шахсияти фарҳангӣ, ислоҳталаб ва ҷаҳондида раисҷумҳур шавад. Давлати Худоназар бо меъёрҳои он замони ман барои як раисҷумҳур бештар ҳамхонӣ дошт. Фикр мекардам, афкораш пешрафтатар буд ва бо таваҷҷуҳ ба сафарҳое, ки ба хориҷа дошт, бо кишварҳои дигар метавонист робитаҳои беҳтаре эҷод кунад, дар ҳоле ки Набиев шабеҳи раисони колхозҳои Шӯравӣ буд, ки аз ваҷоҳаташон хушам намеомад.

Ҳарчанд ҷамоҳири Шӯравӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, баъд аз кудетои моҳи август худро мустақил эълон карда буданд, ба назар мерасид, ки Шӯравӣ ҳамчунон побарҷост. Ҳудуди як моҳ пас аз интихоботи Тоҷикистон ва дар пайи имзои қарордоди Беловеж Шӯравӣ барои ҳамеша ба таърих пайваст.

“Ҳукумат ба фикри ҳифзи пойгоҳ ва ҷойгоҳи худ буд”

Даврони ҳукумати Горбачев ҳам ба поён расид. Муҳимтарин мероси ӯ барои насли даврони мо истиқлоли Тоҷикистон буд, истиқлоле, ки ба бовари бисёре, муфт омад, вале баъдан мо баҳои гароне барои он пардохтем. Чизи дигари он даврон ҳамин иншиъоб ё дудастагӣ дар афкори умумист, ки дигар ҳаргиз рахт набаст. Иншиъобе, ки баъдан аз сӯи мақомҳои вақти Тоҷикистон бадурустӣ мудирият нашуд ва мардумро ба ду майдон кашид, думайдонӣ ҳам ба ҷанги дохилӣ доман зад.

Ҳукумати феълӣ ҳамеша дам аз ваҳдат мезанад, вале рӯйдодҳои чанд соли охир собит кард, ки ҳеч ваҳдати воқеӣ дар Тоҷикистон вуҷуд надорад.

Аз диди ман, мақомҳои вақти Тоҷикистон, ки аз фурӯпошии Шӯравӣ ҳайратзада шуда буданд, ба дарки дурусти Истиқлол нарасиданд, маънои онро нафаҳмиданд. Ҳанӯз худро вобастаи Кремлин медонистанд ва мунтазир буданд, ки касе аз Маскав ояду ба ҷои онҳо тасмим бигирад ва кишварро аз ин ранҷу кулфат берун кашад. Ба ҷои тасмимҳои қотеонатар дар ростои коҳиши таниш ва ҳифзи оромиши умумӣ, ба иқдомоте даст заданд, ки эҳсосоти умумиро бештар барангехт ва ба танишҳои бештаре доман зад.

Ҳукумати вақт бештар ба фикри ҳифзи пойгоҳ ва ҷойгоҳи худаш буд ва натиҷааш ин шуд, на тавонист ҷойгоҳашро ҳифз кунад ва на тавонист ооромишро ба мардум баргардонад.

Ин ки баъдан чи шуд, аз маҷоли ин бас хориҷ аст, вале бо гузашти се даҳа аз фурӯпошии Шӯравӣ мебинем, ки он иншиъоб ва дудастагӣ, ки дар даврони зимомдории Горбачев падид омад, ҳамчунон гиребонгири миллат ва ҷомеаи Тоҷикистон аст.

Касоне ҳанӯз ҳам ҳасрати Шӯравиро мехӯранд ва дилашон барои зиндагии “серу пури” он даврон танг аст, ба Горбачев ҳам дар ҳар фурсати мумкин нафрин мефиристанд. Гурӯҳи дигар озодӣ ва истиқлолро арзише бартар ва муҳимтар медонанд, агарчи ин истиқлол ноқис ва осебдида аст ва ба сурати комил ба аҳдоф ва ормонҳояш, монанди эҳёи хати порсӣ, нарасидааст. Ҳарчанд ҳукумати феълӣ ҳамеша дам аз ваҳдат мезанад, вале рӯйдодҳои чанд соли охир собит кард, ки ҳеч ваҳдати воқеӣ дар Тоҷикистон вуҷуд надорад.

Манбаъ: Родию Озодӣ

Достони лаби хомӯш: ҳузури Соя дар Тоҷикистон

 

Амир Ҳушанги Ибтиҳоҷи Соя. Теҳрон, 27 октябри соли 2013

Исфандиёри Одина,
рӯзноманигори озод

Замоне ки тоза ба ҳадди булуғ мерасидам, китобе ба дастам уфтод, ки фикр мекунам таъсири жарфе бар рӯҳияи ман гузошт, чунончи муддати мадиде дил бар он барниҳода ва чашм аз он барнамедоштам. Маҷмӯъае буд аз ашъори сухансароёни ҷадиди Эрон ба номи “Амвоҷи Корун”, ки дар соли 1973 ба кӯшиши адабшиноси фақид, Аълохони Афсаҳзод, чоп шуда ва шеърҳое аз Ҳушанги Ибтиҳоҷи Сояро низ дар бар дошт. Аз ҷумла ғазали машҳури “Имшаб ба қиссаи дили ман гӯш мекунӣ”, ки Зафари Нозим, овозхони саршинос, оҳанге бар он баста буд ва садои ӯро, то бузург шудем, ҳамора аз родиюи Тоҷикистон мешунидем.

Имшаб ба қиссаи дили ман гӯш мекунӣ,
Фардо маро чу қисса фаромуш мекунӣ...
Дастам намерасад, ки дар оғӯш гирамат,
Эй моҳ, бо ки даст дар оғӯш мекунӣ?

Даврони донишҷӯии мо, ки бо замони ҷанги дохилии Тоҷикистон мусодиф буд, бештар бо шунидани таронаҳое аз Аҳмади Зоҳир сипарӣ шуд – овозхони фақид, ки низ ин чакомаро ба лаҳне бисёр ғамангез ва ҷаззоб месуруд. Ин ғазал вирди забони мо буд – насли даврони ҷанг, насли сӯхтаву сӯгвор, насли маҳрум, насли гуруснаву ошиқ. Тайи ду рӯзи ахир мавҷе аз сӯгномаҳо, аз ҷумла ҳовии ин ғазал, бар паҳнаи тоҷикистонии Фейсбук сарозер шуд. Шоъири пуровоза Гулрухсори Сафӣ аз Соя ба ъунвони “шоъири шеърҳои офтобӣ” ном бурда ва менивисад:

Шеър шери бешаи андешаи бехоби шоирҳост.

Шеър беморист! Бемории зист!..

Офтоб ҳарчанд андар соя ранги заъфарон дорад,

Меҳри Соя арғавонӣ,

Шеъри Соя офтобист!...

Аз лобалои ин сугномаҳо чашмам ба ғазале аз Мағфирати Юсуфӣ уфтод, ки ба ин шеъри Соя посух медод – урфе, ки дар миёни шуъаро аз қадим роиҷ буда ва ба ин орояи адабӣ “назира” ё “ҷавобия” гӯянд: шоъире матлаберо баён мекунад ва шоъири дигар ё бар ҳамон вазну қофия чакомае месарояд ё дар тақобул бо гӯяндаи аввал матлабе тоза ва гоҳ мутазод баён мекунад ва бо ӯ ба муколима мепардозад:

Чун ҳарфи пуршарори туро гӯш мекунам,
Андӯҳу дарди хеш фаромӯш мекунам...
Ту меравию пушти сарат гиря мекунам.
Ёде аз он хумори шаби дўш мекунам.

Аввалин маҷмӯъаи ашъори Амир Ҳушанги Ибтиҳоҷи Соя дар Тоҷикистон ба номи «Замин» дар даврони Шӯравӣ ба кӯшиши устоди донишкадаи ховаршиносии Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон, Луқмон Нуъмонуф, чоп шуд. Ашъори Соя дар тазкираҳо ва маҷмӯъаҳои дигаре аз осори шоъирони эронӣ ва ҳамчунин дар нашрияҳои адабию фарҳангии Тоҷикистон ба хатти сириллик чоп шудааст.

Сояҳо, зери дарахтон, дар ғуруби сабз мегирянд,
Шохаҳо чашминтизори саргузашти абр,
В-осмон чун ман ғуборолуди дилгире,
Бод бӯи хоки боронхӯрда меорад...

Соле пеш маҷмӯъае аз ашъори Соя ба номи «Роҳеву оҳе» ба кӯшиши Исмоили Зарифӣ, рӯзноманигор ва шоъир, дар Душанбе мунташир шуд. Зоҳиран ин аввалин китобаш буд, ки дар даврони истиқлоли Тоҷикистон чоп шудааст. Оқои Зарифӣ қабл аз чопи ин маҷмӯъа дар сафҳаи фейсбукии худ ибрози таассуф карда буд, ки Сояро дар Тоҷикистон “кам медонанд ва кам мехонанд.”

«Гуфтанӣ нестам, ки мо Сояро намешиносем, шеъри ӯро намедонем. Ашъори ӯ борҳо дар маҷаллаҳои “Садои Шарқ”, “Паёми Суғд”, “Адаб” ва дигар нашрияҳои давриву маҷмӯаҳои дастаҷамъӣ ба нашр расидаву аҳли адаб ва мутолиа шеъри ӯро мехонанд, чанде аз фарҳангиёни мо бевосита бо шоир саодати ошноӣ доранд. Вале то имрӯз китоби ӯ дар ватани мо нашр нашудааст.»

Албатта, ба истиснои Фурӯғ ва Нодирпур, ки аз маҳбубияти болое бархурдоранд, бисёре аз ҳаводорони шеър дар Тоҷикистон шинохти чандоне аз шуъарои ду қарни ахири Эрон, аз ҷумла Соя, надоранд, ҳарчанд мисраъе аз як шеъри ӯ ба номи “Эрон, эй саройи умед” дар замони тазоҳуроти даҳаи 1990 ба шиъори муътаризон алайҳи низоми Шӯравӣ дар Душанбе табдил шуда буд. Эшони Қиёмиддини Ғозӣ, рӯҳонии маъруф, ки се сол пеш дар зиндоне дар ҳаволии ин шаҳр даргузашт, ин шиъорро бо садои гиро мехонд ва мардум ҳамовозӣ мекарданд:

Эрон, эй саройи умед, бар бомат сапеда дамид,
Бингар, к-аз ин раҳи пурхун, хуршеди хуҷаста расид...

Эй Эрон, ғамат марасод!
Ҷовидон шукӯҳи ту бод!
Роҳи мо, роҳи ҳақ, роҳи беҳрӯзист,
Иттиҳод рамзи пирӯзист!...

Ин аз ҷумлаи ашъори сиёсии Соя аст – шоъире, ки камтар ба сиёсат пардохта ва бештари нивиштаҳояш ошиқона ва тағаззулӣ аст, ҳарчанд ба хотири тамоюлоти чапгароёна ва пуштибонӣ аз ҳизби Тӯда чанд моҳеро пас аз инқилоби Эрон дар зиндон сипарӣ кард. Аз ашъори дорои мазомини сиёсию иҷтимоъии таъсиргузори ӯ, шеъри “Дер аст, Голиё” аст, ки гароишҳои чапии ӯро бозтоб медиҳад:

Дар гӯши ман фасонаи дилдодагӣ махон,
Дигар зи ман таронаи шӯридагӣ махоҳ,
Дер аст Голиё!...
Зебост рақсу нози сарангуштҳои ту,
Бар пардаҳои соз,
Аммо ҳазор духтари бофанда ин замон,
Бо чирку хуни захми сарангуштҳояшон,
Ҷон мекананд дар қафаси танги коргоҳ,
Аз баҳри дастмузди ҳақире, ки беш аз он
Партоб мекунӣ ту ба домони як гадо...

Баъд аз раҳоӣ аз зиндон, Соя муддате ба мутолеъаи девони Ҳофиз машғул буд ва тафсири хосси худро аз ғазалиёти ӯ ироа дод. Ин мутолеъа дар осори худаш низ бетаъсир набуд ва аксари мунтақидон бар ин боваранд, ки Соя дар оғоз дар ғазал аз Ҳофиз пайравӣ мекард, вале батадриҷ роҳи худро паймуд.

Диле, ки пеши ту раҳ ёфт, бозпас наравад.
Ҳавогирифтаи ишқ аз пайи ҳавас наравад...
Дило бисӯзу ба ҷон барфурӯз оташи ишқ,
К-аз ин чироғи ту дуде ба чашми кас наравад...
Бар остони ту чун Соя сар ниҳам ҳама умр,
Ки ҳарки пеши ту раҳ ёфт, бозпас наравад.

Ғазали орифонаи дигаре аз ӯ бештар рангу бӯи ашъори Мавлоноро дорад:

Мужда бидеҳ, мужда бидеҳ, ёр писандид маро,
Сояи ӯ гаштаму ӯ бурд ба хуршед маро,
Каъба манам, қибла манам, сӯи ман оред намоз,
Кон санами қибланамо хам шуду бусид маро.

Ҳушанги Ибтиҳоҷ дар замоне по ба ъарсаи адабиёт гузошт, ки насле аз шоъирони ҷадид бо сабки тозае рӯи кор омад. Саромади сабки ҷадид Нимо Юшиҷ буд ва касоне чун Аҳмади Шомлу, Ахавони Солис, Суҳроби Сипеҳрӣ, Нодири Нодирпур, Фурӯғи Фаррухзод, Симини Беҳбаҳонӣ, Фаридуни Муширӣ, Ядуллоҳи Рӯъёӣ ва дигарон аз муҳимтарин намояндагони он буданд. Он замон, баҳсу ихтилофоте низ байни тарафдорони сабки суннатӣ ва ҷадид даргирифт. Соя дар ҳарду сабк ашъоре тару тоза суруда ва маъноҳо ва мазомине бадеъ халқ кардааст, монанди ин дубайтӣ, ки моро ба ёди таронаҳои Бобо Тоҳир мебарад:

Чу най месӯзам аз доғи ҷудоӣ,
Дареғо, эй насими ошноӣ,
Чунон гаштам ғуборолуди ғурбат,
Ки нашносам, ки худ будам куҷоӣ.

Соя дар соли 1987 ба Олмон рафт ва бақияи умри худро ағлаб дар онҷо сипарӣ кард ва ҳамонҷо даргузашт, агарчӣ соле чанд бор ба Эрон ҳам сафар мекард. Ба гуфтаи Умари Сафар, устоди Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, Соя боре барои ширкат дар яке аз ҷашнҳо ба Душанбе даъват шуда буд, вале ин сафар анҷом нашуд. Бо ин ҳол, ҳузури Соя дар Тоҷикистон маҳсус аст ва дар оянда шояд пуррангтар шавад. Бавижа ин ки худи устод Сафар мегӯяд шуморе аз ашъори Сояро дар родиюи Тоҷикистон қироат ва забт карда ва ин садоҳо гоҳгоҳе пахш мешавад. Алоқамандони шеъраш метавонанд видеуҳои бисёре аз шеърхонии худи ӯро низ дар Ютюб ва шабакаҳои дигари иҷтимоъӣ бибинанду гӯш кунанд.

Нишастаам ба дар нигоҳ мекунам,
Дарича оҳ мекашад,
Ту аз кудом роҳ мерасӣ?
Хиёли диданат чи дилпазир буд,
Ҷавониям дар ин умед пир шуд,
Наёмадиву дер шуд...

Амир Ҳушанги Ибтиҳоҷ, мутахаллис ба Соя, зодаи 1306 хуршедӣ (1928) дар Рашт, дар шимоли Эрон, буд. Нахустин маҷмӯъаи осораш ба номи “Нахустин нағмаҳо” дар соли 1325 дар Теҳрон мунташир шуд. Баъд маҷмӯъаҳое ба номҳои “Сароб”, “Сиёҳмашқ”, “Шабгир”, “Чанд барг аз Ялдо” низ интишор дод.

Ғазали “Имшаб ба қиссаи дили ман гӯш мекунӣ” дар ин шабу рӯзҳо беш аз гузашта дар фазои маҷозӣ танинандоз аст. Гӯшҳои зиёде аз ҷумла дар Тоҷикистон ба қиссаи дили хомуши Соя гӯш медиҳанд, вале умед аст, ки ин “шоъири шеърҳои офтобӣ” монанди ин қисса ба ин зудиҳо фаромуш нашавад.

Манбаъ: Родию Озодӣ