Шаби Ялдо: Нахустин таҷлил пас аз сабти ҷаҳонӣ

    Таҷлили Шаби Ялдо дар Эрон

Ба дигарон фиристед

Шарҳҳоро бинед

Исфандиёри Одина,
рӯзноманигори озод

Имшаб (21  десомбр) дарозтарин шаби сол аст, ки ахтаршиносон ба он “инқилоби зимистонӣ” мегӯянд ва дар миёни мардумони эронӣ бештар ба “Шаби Ялдо” маъруф аст. ЮНЕСКО ё Созмони Илмӣ, Омӯзишӣ ва Фарҳангии Милали Муттаҳид ҳудуди се ҳафта пеш бо пешниҳоди Эрону Афғонистон онро ба унвони мероси номалмус (ғайримоддӣ)-и фарҳанги ҷаҳонӣ сабт кард.

“Шаби Ялдо” дар фарҳангҳои мухталиф ба шеваҳои гуногуне таҷлил мешавад. Дар миёни порсигӯён дар ин шаб бисёре аз хонаводаҳо суфраи вижае саршор аз нуқлу набот меороянд ва то бомдод шаби дарозтарини солро бо хондани достонҳои куҳан ва бо айшу тараб рӯз мекунанд. Гирифтани фоли Ҳофиз ё фолгирӣ аз рӯи девони Ҳофиз аз муҳимтарин рукнҳои Шаби Ялдост.

Анор ва ҳиндувона (тарбуз) аз умдатарин меваҳое ҳастанд, ки суфраи ҷашнии шаби Ялдоро зинат медиҳанд. Рӯзи 20-уми декабр дар баъзе аз дуконҳои баққолии эронӣ дар Финчлӣ, маҳаллае дар шимоли Ландан, мардум беш аз ҳар меваю сабзиҷоти дигар анору ҳиндувона мехариданд, то ҷое ки ҳатто яке аз дукондорон фурӯши ин ақлом (намуна, анвоъ)-ро маҳдуд кард. Вай ба харидорон мегуфт, “ба ҳар кас беш аз панҷ анор ва як ҳиндувона намефурӯшам, чун харидорон зиёданд ва бояд ба ҳама бирасад.”

Ойини Меҳр

Исфандиёри Одина

“Ялдо” вожае сурёнӣ аст, ба маънои зоиш, ки бо калимаҳои арабии “таваллуд”, “милод” ва “мавлуд” ҳамреша аст. Бархе онро ба милоди Исои Масеҳ пайванд медиҳанд, вале пажӯҳишҳо баёнгари он аст, ки ин расм қабл аз масеҳият дар миёни мардумони эронӣ ва румӣ роиҷ буда ва дар асотири куҳан замони зоиши Митро (ё эзади Меҳр) хонда мешавад.

Ончи имрӯза фарҳангшиносон ойини меҳрпарастӣ меноманд, аз кешҳои бисёр куҳани мардумони ориёӣ ё ҳиндуурупоӣ буда ва осори бостоншиносии зиёде аз ин ойин, бавижа ниёишгоҳҳо ё хонақоҳҳои бозмонда аз даврони пешомасеҳият дар бахшҳое аз Фарангистон (Урупо) ва Ховарон (Туркияи имрӯзӣ) пайдо шудааст.

Бар деворҳо ё сардари баъзе аз калисоҳо ё ниёишгоҳҳои куҳани Урупо ҳанӯз ҳам иборати “Митро (ё хуршед)-и шикастнопазир” (Sol Invictus)-ро метавон дид.

Митра (ё меҳр) дар забони авестоӣ ва санкрит ба маънои паймон аст ва ба афроди паймоншикан “митрадруҷ” мегуфтанд ва паймоншиканӣ назди эрониёни бостон гуноҳ маҳсуб мешуд. Вафодорӣ ба аҳду паймон бавижа байни қабилаҳо ва тоифа (гурӯҳ)-ҳои мухталифи ориёӣ, ки гоҳу ногоҳ бо ҳам дар ҷангу набард буданд, бисёр муҳим буда ва бино бар ин вожаи митро ё  меҳр ба маънои сулҳ ва оштӣ ҳам ба кор мерафт. Ба иборати дигар, Митро ё Меҳр эзад ё фариштаи паймону вафодорӣ ва муваддату дӯстӣ низ будааст.

Зоиши Хуршед

Намоди ин оштӣ зоҳиран Хуршед буд, чун агар саҳнаи ҷангро ба гунаи осмоне тасаввур кунем, ки абри сиёҳи нафрат онро фаро гирифта, пас, садои ғуррандаи тундар ҳамон садои табли ҷанг аст ва озарахш ҳамон шамшерҳои бурранда дар майдони ҷанг аст, ки дар осмони тира медурахшад. Поёни ҳар ҷанге сулҳ аст, дуруст мисли Хуршеде, ки аз паси як рӯзи тӯфонӣ бо боришҳои шадиду селобҳои вайронгар аз пушти абрҳо берун меояд ва ҷаҳонро рӯшан месозад ва ба мардум гармию оромиш мебахшад.

Пас, ин шаб шаби зоиши Митро ё ҳамон Хуршед аст. Хуршед баростӣ мазҳари оштӣ ва сулҳ ва меҳру муҳаббат аст, аз ин рӯ, дар забонҳои эронӣ ва дар адаби куҳани порсӣ вожаи “меҳр” (митро) гоҳ ба маънои Хуршед меояд. Чунончи дар яке аз нивиштаҳои куҳан ба забони балхӣ номи Хуросон, ки дар порсии миёна ба гунаи “Хваросон” (яъне ҷои баромадани Хвар ё Офтоб) аст, ба шакли “Ми(ҳ)росон” сабт шудааст.

Падари шеъри порсӣ, Рӯдакӣ, ҳам дар ин маънӣ гуфта:

Меҳр дидам бомдодон чун битофт,
Аз Хуросон сӯи Ховар мешитофт.

Фирдавсӣ низ дар “Шоҳнома” мегӯяд:

Чу аз чархи гарданда бифрӯхт меҳр,
Биёрост рӯи заминро ба чеҳр.

Ҷидоли нур бо торикӣ

ИНЧУНИН, БИХОНЕД:

Шаби ялдо – ҷашни фаромӯшшуда

Пайванди Митро ё Хуршед бо шаби Ялдо ҳам ин аст, ки шаби дарозтарини сол назди эрониёни бостон шум маҳсуб мешуд, чун он шаби набард ва ҷидоли нур бо торикӣ аст. Торикӣ ва сардӣ дар бовари эрониён ба Аҳриман ё Ангромину рабт дорад ва нуру гармӣ ба Сипандмину, ки намоди офариниши неки Аҳуромаздост. Пас, дар шаби дарозтарини сол ҷидоли нур бо торикӣ дарозтар аз ҳар замони дигар тӯл мекашад ва дар бомдод албатта ба пирӯзии Митро ва зоиши Хуршед меанҷомад.

Субҳи ин шаб, ки поёни моҳи Озар ва сароғози Даймоҳ аст, барои эрониён бисёр гиромӣ буда, ин рӯзро ҷашн мегирифтаанд. Яъне аз ин замон ба баъд баҳраи Хуршед аз замон (ва гармию нури он) батадриҷ бештар ва бештар мешавад ва баҳраи торикӣ камтару камтар мешавад, то ин ки дар замони эътидоли баҳорӣ (20-уми март ё аввали моҳи Фарвардин, ки оғози соли нави порсӣ ва Наврӯз аст) шабу рӯз баробар мешаванд.

Ва дар замони инқилоби тобистонӣ, ки мусодиф бо 21-уми июн ё 31 хурдодмоҳи порсӣ аст, мо ба дарозтарин рӯзи сол мерасем. Баъд аз он рӯзҳо батадриҷ кӯтоҳтар мешаванд, то замони эътидоли пойизӣ (23-юми сентябр ё авали Меҳрмоҳ) ва аз он замон баҳраи шаб аз замон дубора бештар мешавад. Яъне рӯзҳо кӯтоҳтар ва шабҳо дарозтару сардтар мешаванд. Ҷашни Меҳргон ҳам дар шонздаҳумин рӯзи ин моҳ баргузор мешавад – яъне замоне ки рӯзи Меҳр ва моҳи Меҳр бо ҳам мусодиф мешаванд.

Гоҳшумории порсӣ

Ҳамон гуна, ки мебинем, ин ҷашн ба гардиши моҳу хуршед ва дониши ахтаршиносӣ ва тақвиму гоҳшуморӣ рабти мустақиме дорад. Дар гоҳшумории порсӣ шаби Ялдо поёни моҳи Озар аст ва рӯзе, ки аз бомдоди он шаб оғоз мешавад, нахустин рӯзи Даймоҳ аст. Ва ин оғози давра ё мавсимест, ки мардуми порсизабон ба он “Чилла” мегӯянд. Ҳамонгуна, ки аз номаш пайдост, ин давра чиҳил шабонарӯзро дар бар мегирад.

Чиллаи бузург аз оғози Даймоҳ то даҳумин рӯзи моҳи Баҳман тӯл мекашад, чиллаи кӯчак бист рӯзи дигар аз ин моҳро дар бар мегирад. Аз назари пешиниён ин давраи бисёр сахти зимистон барои чаҳорпоён буд ва мардуми домдор гоҳ чаҳорпоёни зиёди худро дар сармо талаф медоданд. Бо таваҷҷуҳ ба оғози мавсими “Чилла” имрӯзҳо бисёре ба ҷои “шаби Ялдо” номи “шаби Чилла”-ро ба кор мебаранд, ки дуруст нест, чун Чилла чиҳил шаб аст, Ялдо танҳо як шаб аз шабҳои Чилла ва дарозтарин шаби сол аст.

Дар фарҷоми Чиллаи бузург ҷашни Сада барпо мешавад, ки мусодиф бо даҳумин рӯзи Баҳманмоҳ аст. Абӯрайҳони Берунӣ мегӯяд ин ҷашн панҷоҳ шаб ва панҷоҳ рӯз пеш аз Наврӯз аст, бино бар ин “Сада” (аз шумораи сад) номида мешавад. Аммо бархе аз пажӯҳишҳо ҳокист, ки Сада қаблан бо шаби Ялдо мусодиф буда ва дар гузари айём ба далели табдил шудани гоҳшуморӣ замонаш тағйир ёфта, яъне аз оғоз ба анҷоми Чилла кӯчидааст. Дар асотири эронӣ ҷашни Сада ба кашфи оташ аз сӯи Ҳушанг, подшоҳи афсонаӣ, рабт дорад, ки Фирдавсӣ ин достонро батафсил баён кардааст:

Яке ҷашн кард он шабу бода хвард,
Сада номи он ҷашни фархунда кард.
Зи Ҳушанг монд ин Сада ёдгор,
Басе бод чун ӯ дигар шаҳриёр.

Мероси ҷаҳонӣ

Бо ин ҳол, зикре аз Шаби Ялдо дар “Шоҳнома” нест, ҳарчанд дар осори шоъирони дигар номи он фаровон ба кор рафта, бештар барои ташбеҳи зулфи сиёҳи ёр ё тирагии дил ё рӯзгори сангин ба он, чунончи Саъдӣ гӯяд:

Рӯзи рӯяш чу барандохт ниқоб аз сари зулф,
Гӯӣ аз рӯзи қиёмат шаби Ялдо бархост.

Носири Хусрави Қубодиёнӣ гӯяд:

Қандӣл фурӯзӣ ба шаби Қадр ба масҷид,
Масҷид шуда чун рӯзу дилат чун шаби Ялдо.

Имрӯзҳо бузургсолон ва касоне, ки бо домдорӣ сару кор доранд, лафзи “чилла”-ро ҳанӯз ҳам дар Тоҷикистон мефаҳманд ва ба кор мебаранд. Вале азбас гоҳшумории миллӣ дар инҷо корбурди расмӣ надорад, бисёре аз мардум аз шаби Ялдо ва моҳҳои порсӣ чандон огоҳие надоранд. Албатта, теъдоде ҷашни Шаби Ялдоро барпо медоранд – касоне, ки ҳанӯз пайвандашон бо фарҳангу адаби гузашта нагусаста, ё касоне, ки бо ҳамзабонони бурунмарзӣ иртиботи танготанге доранд.

Давлат ва ниҳодҳои расмии Тоҷикистон ҳамчунон дар сояи таблиғоти Шӯравӣ ва нуфузи фарҳанги русӣ ба сар мебаранд ва ба мероси гузаштаи худ камтар дилбастагӣ доранд. Масалан, пешниҳодҳо барои расмӣ кардани тақвими миллӣ ва гузор ба хати порсиро давлат ҳамеша нодида гирифтааст. Ҷашни Соли нави масеҳӣ низ тибқи тақвими расмии григуриянӣ бо шукӯҳи бештаре аз Наврӯз таҷлил мешавад. Ҳарчанд мақомоти тоҷик (ҳамроҳ бо мақомоти эронӣ) асноде барои сабти ҷаҳонии ҷашнҳои Меҳргону Сада ба ЮНЕСКО ироа додаанд, вале ин пешниҳодҳо ҳанӯз пазируфта нашудааст.

Торихчаи забони порсӣ: даврони бостон

декабр 06, 2022

Исфандиёри Одина,
Рӯзноманигор ва забоншинос

Баҳсҳо перомуни забон аз бадви таъсиси ҷумҳурии Тоҷикистон дар аввоили садаи бисти милодӣ аз баҳсҳои доманадоре дар миёни фарҳангиёни тоҷик будааст. Бо падид омадани интернет, бавижа ривоҷи дастрасӣ ба шабакаҳои иҷтимоъӣ, ин баҳсҳо аз китобу рӯзномаҳо ва аз маҳофили забоншиносӣ ба сафҳаи роёна ва фазои маҷозӣ ҷаҳиш карда, тайфи густардае аз корбаронро даргири худ сохтааст.

Гоҳе ин баҳсҳо ба мушоҷараҳои лафзии тезу тунде меанҷомад, аммо ончи мусаллам аст, ин аст, ки костагии огоҳӣ дар бораи торихи забон ва фароянди такомулии он дар миёни корбарони тоҷик басароҳат машҳуд аст. Ин нивишта кӯшишест барои густариши огоҳии умумӣ дар бораи пешина ва фароянди такомулии забоне, ки имрӯз дар се кишвари Эрону Афғонистону Тоҷикистон забони расмӣ аст, вале бо ангезаҳои сиёсӣ номҳои расмии гуногун ва баҳсбарангезе дорад.

Забоне, ки мо бад-он такаллум мекунем, торихи беш аз 2500-солаи нивишторӣ дорад. Аз миёни забонҳои эронӣ, ки шохае аз хонаводаи бузурги забонҳои ҳинду-урупоӣ аст, порсӣ куҳантарин ва роиҷтарин забони зинда маҳсуб мешавад, ки ҳарчанд дар шакле такомулёфта, вале мардумони бисёре бад-он сухан мегӯянд. Ин забон се давраи такомулиро аз сар гузаронда ва гунае, ки мо бад-он имрӯз суҳбат мекунем, “порсии дарӣ” ном дорад, яъне дар осори адабии гузаштаи мо бештар ба номҳои порсӣ/форсӣ, дарӣ ё порсии дарӣ ёд шудааст.

Порсии дариро забоншиносон дар муқоиса бо порсии бостон (забони давраи Ҳахоманишиён) ва порсии миёна (забони давраи Сосониён) “порсии нав” меноманд. Порсии “бостон”, “миёна” ва “нав” номҳои шартӣ ё қарордодиянд, ки бештар дар маҳофили илмӣ ва дар мабоҳиси забоншинохтӣ ба кор мераванд, дуруст мисли инглисии қадим, миёна ва нав. Бисёре аз забонҳои дигар ҳам ба ҳамин шева се давраи такомулиро таҷруба кардаанд.

Чиро порсӣ?

Ин ки забони мо “порсӣ” ном дорад, ба ин далел аст, ки хостгоҳи он минтақаи Порс дар ҷануб-ғарби фалоти Эрон аст. Гунае аз ин забон, ки дар маҳофили забоншиносӣ порсии куҳан ё порсии бостон (Old Persian) номида мешавад, аз оғози ҳазораи аввали пеш аз милод дар минтақаи Порс (тақрибан ҳамон устони Форси имрӯзӣ ва манотиқи перомуни он дар Эрон) роиҷ буда, бо рӯи кор омадани шаҳаншоҳии Ҳахоманишиён ба яке аз забонҳои расмии ин имперотурӣ табдил шудааст – имперотурие, ки ба нивиштаи худи Шоҳ Дориюш, қаламраваш аз сарзамини “сакоиҳои моварои Суғд то Кӯш (Ҳабашистон) ва аз Ҳинд то Испордо (Юнон)” густарда буд.

Ба гуфтаи Уктур Шерву, эроншиноси маъруфи нурвежӣ ва устоди Донишгоҳи Ҳорворди Омрико, номи Порс бори аввал ба гунаи “Порсуваш” ҳамроҳ бо номи Мод (Matai) дар садаи 9-и пеш аз милод, дар асноди Шалманасри Севум, подшоҳи Ошурӣ, сабт шудааст. Ин вожа бо вожаи “порса” (pārsa) ҳамреша ва гунаи куҳантари он “порсво” (*pārćwa) будааст.

Номҳои ин ду қавми эронӣ – порсиҳову модҳо – баъдҳо дар осори бобиливу ошурӣ, ва бавижа юнонӣ, батакрор ёд шудааст. Аз ҷумла дар яке аз кутуби муқаддаси масеҳиён мақоле ҳаст, ба ин сурат, ки “Қонуне вазъ кун, чун қавонини порсиҳову модиҳо, ки тағйир накунад.” Яъне эрониёни куҳан дар посдорӣ аз қонун барои мардумони дигар намуна будаанд. Муваррихони юнонӣ ин ду қавмро аз ҳам ташхис додаанд, ҳарчанд таъйид кардаанд, ки ҳарду қавм ба худашон “ориё” (эронӣ) мегӯянд.

Номи Порс дар қолаби “Persia” аз забони юнонӣ ба лотин ва забонҳои дигари урупоӣ гузашта ва фарангиён то миёнаҳои садаи 20 Эронро бештар ба ҳамин ном мешинохтанд. Дар соли 1935 Ризошоҳи Паҳлавӣ аз кишварҳои ҷаҳон хост, ки номи бумии “Эрон” (Iran)-ро ба кор баранд. Бо ин ҳол, корбурди номи “Persia” дар бофтори торихӣ ривоҷи густардае дорад. Дар манобеъи шарқӣ, аз ҷумла осори арабию исломӣ, низ вожаи “Форс” маҳдуд ба як минтақа ё қавм нест, балки дар мавриди ҳамаи мардумони эронӣ ба кор рафтааст.

Забонҳои “расмӣ”-и имперотурӣ

Осори бозмонда ба забони порсии бостон иборат аз сангнибиштаҳои шоҳони Ҳахоманишӣ аст, ки байни 600 ва 300 пеш аз милод падид омада ва бештари онҳо ба Шоҳ Дориюши Бузург ва фарзанду наваҳояш таъаллуқ доранд. Муҳимтарини ин осор сангнибиштаи кӯҳи Беҳистун (ё ҳамон Бесутун) аст, ки ба хатти мехӣ ва ба се забони порсии бостон, эломӣ ва аккадӣ нивишта шудааст. Гуфта мешавад, ин сангнибиштаро Ҳенрӣ Ровлинсун, як маъмури Кумпонии Ҳинди Шарқии Бритониё, дар солҳои 1835-47 нусхабардорӣ ва рамзгушоӣ кардааст. Рамзгушоӣ аз он ва катибаҳои дигари порсии бостон роҳро барои рамзгушоии садҳо катибаи дигар ба хатти мехӣ, аз ҷумла ба забонҳои эломию аккадӣ ва ошурӣ, боз кардааст.

Забони эломӣ забони мардумоне буд, ки дар Эломи куҳан ё Хӯзистони имрӯзӣ (дар ҷануб-ғарби Эрон) роиҷ буда ва забони аккадӣ ҳам забони бобилиёни қадим (Ироқи имрӯзӣ) аст. Куруши Бузург, поягузори давлати Ҳахоманишӣ, дар соли 539 пеш аз милод Бобилро фатҳ кард ва қаламрави имперотурияшро аз марзҳои Эронзамин фаротар бурд. Ӯ яҳудиёнро аз асорати Бобил раҳо сохт ва маъбадашонро дар Уршалим бозсозӣ кард. Устувонаи Куруш, ки дар Музейи Бритониё нигоҳдорӣ мешавад, ҳовии матне ба забони бобилӣ аст, ки бисёре онро “нахустин эъломияи ҳуқуқи башар” мехонанд, зеро ин санад озодиҳои мазҳабӣ ва фарҳангиро барои ҳамаи мардумони имперотурӣ дар он замон арзонӣ доштааст.

Бо таваҷҷуҳ ба суннатҳои роиҷ дар Миёнрӯдон ва фарҳанги таҳаммул ва раводорӣ, ки шоҳони Ҳахоманишӣ бар он такя мекарданд, ин се забон дар дастгоҳи идории давлати Ҳахоманишӣ дар мақоми “забонҳои расмӣ” буданд. Албатта, мафҳуми “забони расмӣ” дар он рӯзгор вуҷуд надошт, вале чун ин се забон дар дастгоҳи давлатӣ корбурд доштанд, метавон ба онҳо забонҳои расмӣ гуфт, яъне ҳамон мақомеро доштаанд, ки забонҳои расмии имрӯз дар ин ё он кишвар доранд. Албатта, осори бозмонда аз даврони Ҳахоманишӣ ҳокист, ки фармонҳо ва дастурҳои шоҳон ба забонҳои мухталифи дигаре ҳам дар қаламрави имперотурӣ тарҷума мешудааст.

Порсизода, ориётабор

Бархе аз эроншиносон бар ин назаранд, ки шоҳ Дориюш бар мабнои хатти мехии роиҷ дар Миёнрӯдон барои забони порсии бостон низ хатте сохта буд, ки сангнибиштаҳояш ба он хат аст, ҳарчанд хати мехии порсӣ бо он хатҳо тафовут дорад. Бо ин ҳол, дар умури девонӣ аз хати алифбоии оромӣ истифода мешуд, ки батадриҷ ҷойгоҳи хати мехиро танг кард. Баъдҳо хатту алифбоҳои бисёре аз забонҳои роиҷ дар Эрон, чун паҳлавӣ, сурёнӣ, ибрӣ, суғдӣ ва ҳатто имрӯза хатҳои арабию форсӣ ва ҳиндӣ бар мабнои ин системи хаттӣ шакл гирифтаанд. Забоншиносон ба он “оромии шаҳаншоҳӣ” мегӯянд, чун ба Ҳахоманишиён мансуб аст.

Шоҳ Дориюш дар сангнибиштаи кӯҳи Беҳистун аз худ ба унвони “шоҳи бузург, шоҳи шоҳон, шоҳи Порс, шоҳи кишварҳо, писари Виштосп, наваи Аршоми Ҳахоманишӣ” ёд мекунад: “Адам Дораявауш, хшоясия вазрака, хшояса хшоясиёном, хшоясия Порсаий, хшоясия даҳюном, Виштоспаҳё пусра, Аршомаҳё напо, Ҳахоманишия...”

Дар инҷо “адам” ба маънои “ман” аст, ки бо вожаи “азум” ё “узум” дар забонҳои Бадахшон ҳамреша аст. Дар порсии имрӯз ин вожа вуҷуд надорад ва ҷои онро “ман” гирифтааст, ки дар порсии бостон барои баёни ҳолати моликият ба кор мерафт, чунончи дар иборати “мано пита Виштоспа” (падари ман Виштосп аст) дар ин катибаҳо дида мешавад. “Хшой” (xshâyathiya) муъодили “шоҳ”, “пусра” (puça) муъодили писар, “напо” (napâ) нава ё набера аст.

Шоҳ Дориюш дар сангнибиштаи Нақши Рустам дар Тахти Ҷамшед худро аз қавми “порсӣ, порсизода ва аз миллат ё нажоди эронӣ” (pârsa pârsahyâ puça, ariya ariyaciça – порса, порсаҳё пусра, ария, ариячисра – порс, писари порс, ориё, ориётабор) муъаррифӣ мекунад. Дар кӯҳи Беҳистун ӯ забони сангнибиштаашро, ки мо имрӯз порсии бостон мехонем, “ориё” номидааст. Ӯ мегӯяд, ки ин сангнибиштаро (дар канори эломию аккадӣ) ба “ариё” ҳам кардаааст:

“vashnâ Auramazdâha i(ya)m dipîmaiy ty(âm) adam akunavam patisham ariyâ âha utâ pavastâyâ utâ carmâ grathitâ âha patishamaiy patikaram akunavam...” Яъне: Ба лутфи Аҳуромаздо ин нибиштае, ки ман кардам, пас ба “ариё” (ориёӣ ё эронӣ) аст, ва бар лавҳаҳои гилӣ ва пӯстӣ аст, ҳамчунин пайкаре аз худам низ сохтам.

Эрон ва анэрон

Аз инҷо ба назар меояд, ки шоҳони Ҳахоманишӣ ба забони худ ағлаб “ориё” мегуфтаанд, то порсӣ. Аммо номи “ориё” фақат ба порсии бостон маҳдуд намешуд, чун дар он даврон гӯишварони забонҳои дигари эронӣ ва ҳатто ҳиндӣ низ забонҳои худро “ориё” меномиданд. Дар осори санскрит вожаи “ориё” гоҳ ба маънои номи забон меояд, ки манзур аз он худи санскрит ё забони “Ведоҳо” аст. Забоншиносон санскритро хоҳари забони авестоӣ медонанд, бавижа ин ки бахшҳои куҳантари “Авесто” ба забоне наздик ба забони “Ведоҳо” суруда шудааст.

Тақрибан ҳазор сол баъд аз Дориюш, мебинем, ки шоҳи Кӯшонӣ, Канишко низ забони яке аз нибиштаҳои худро “ариё” меномад. Ин “ариё” порсии бостон нест, санскрит ва забони авестоӣ ҳам нест, балки забони балхӣ ё бохтарии даврони миёна аст, ки ба хатти юнонӣ нивишта мешуд. Шоҳ Канишко низ матнеро ба забонҳои юнонӣ ва балхӣ нивишта ва забони балхии худро “ариё” меномад.

Устод Раҳоми Аша, пажӯҳишгари забонҳои бостонӣ, бар ин назар аст, ки ҳарду вожаи “ариё” ва “порса” дар он даврон чун номи забон ба кор мерафт. Аввалӣ як вожаи ом аст барои бозшинохтани “эр” (ориё ё эронӣ) аз “анер” (ғайриэронӣ), дувумӣ як вожаи хос аст “барои бозшинохтани мардум, забон,.. андар худи Эрон.” Аз назари устод, ин бад-он мемонад, ки як фаронсавӣ дар баробари чинӣ ва ҳиндӣ аз забон ва табори худ “урупоӣ” ном барад, вале дар дохили Урупо худ ва забонашро “фаронсавӣ” хонад.

Вай мегӯяд: “Ҳангоме ки Дориюш аз худ ва забони худ ҳамчун “эр” (ariya) ёд мекунад, худ ва забони худро аз мардум ва забонҳои дигар, монанди оромӣ ва аккадӣ ва ҳелинӣ (юнонӣ) ва... ҷудо мекунад. Андар худи Эрон худ ва забони худро “порсӣ” (порсӣг) ва портӣ ва суғдӣ ва хоразмӣ ва балхӣ ва... мешиносад. Ба ҳамин шева, Канишк, шоҳи Кӯшон, забони хешро “эр” (αριαο) мешиносад, на барои ҷудо кардани забони худ аз як забони худӣ, монанди порсӣ ё суғдӣ, бе (балки) барои ҷудо кардан аз забони бегонаи ҳелинӣ (ιωναγγο). Вожаҳои “эр” (ariya) ва порсиг (*pārsii̯a-ka) ҳамеша дар канори ҳам будаанд ва яке ба ҷои дигаре нанишастааст.”

Ба гуфтаи устод Аша, номи “порсӣ” дар забони порсии бостон ба гунаи “Pārsa-”, дар суғдӣ ба гунаи “Pārsīk”, дар санскрит ба гунаи “pārasīka-”, дар порсии миёна ба гунаи “pārsīg” дар сурёнӣ ба гунаи “ܦܪܣܝܐ”, дар чинӣ ба гунаи “波斯 /Bōsī < puɑ  siᴇ/ ‘Persia’, 波斯人 /Bōsīrén/ ‘Persian’” омадааст.

Худои эрониён

Барои ин ки дарк кунем, чиро Дориюш ва Канишко дар фосилаи ҳазор сол аз ҳам забонҳои порсию балхии худро дар баробари забонҳои бегона “ориё” номидаанд, метавон ба мавориде мушобеҳ дар торихи забоншиносӣ ишора кард.

Масалан, имрӯз чандин забони туркӣ вуҷуд дорад, ки мо маъмулан як номро дар мавриди ҳамаи онҳо ба кор мебарем: туркӣ. Дар ҳоле ки ҳар кудоме аз ин забонҳо аз якдигар комилан мустақил ва забонҳои ҷудогона маҳсуб мешаванд. Гоҳ барои ин ки онҳоро аз ҳам ташхис бидиҳем, мегӯем “туркии истонбулӣ” ва “туркии чағатоӣ” ва “туркии озарӣ” ва монанди инҳо. Дар осори адаби порсӣ номи “турк” низ дар мавриди қавму қабоили мухталифи турку муғул ва ҳатто чинӣ ба кор рафта ва удабои гузаштаи мо номҳои қавмию қабоилии онҳоро камтар ба кор бурдаанд.

Ба ҳамин шева, порсиҳову модҳо ва дигар мардумони эронӣ ҳам дар он даврон худро дар маҷмӯъ эронӣ ва забонҳояшонро “ариё” меномиданд. Бино бар ин Шоҳ Дориюш ҳам худро “порсизода ва ориётабор” хондааст. Ҳамсоягони ғайриэронии порсиҳову модиҳо, мисли бобилиҳо ва эломиҳо, низ ба онҳо ва забонашон дар маҷмӯъ “эронӣ” мегуфтанд, агарчи номҳои қавмии порсӣ ва модиро ҳам ба кор бурдаанд. Масалан дар сангнибиштае ба забони аккадӣ (бобилӣ) аз Аҳуромаздо ба унвони “Худои эрониён” (Аурамазда наппа ҳарриянам) ном бурда шудааст.

Вожаи “ориё/ариё”, ки дар китоби “Авесто” ва дар “Ведоҳо”-и ҳиндӣ зиёд ба кор рафта, асолатан ба маънои наҷибу озода ва порсо (яъне порсиву ориёӣ ё эронӣ маънои муштарак доранд!) буда, торихе бас куҳан дорад ва ба давроне бармегардад, ки эрониёну ҳиндувон ҳануз як мардум буданд. Баъд аз падид омадани дини Зартушт яъне эрониён маздаяснӣ шуданд ва ҳиндувон кешу боварҳои куҳани худро ҳифз карданд ва бо муҳоҷиратҳои мутадовим ба шибҳиқорраи Ҳинд ин кешу боварҳояшон бо кешу боварҳои мардумони бумии онҷо даромехт.

Бо ин ҳол, ҳарду гурӯҳ барои қарнҳои мутамодӣ ҳувияти ориёии худро ҳифз карда ва ба худ ва ба забонҳояшон “ариё” мегуфтанд, агарчи ба далели фосилаҳои зиёди ҷуғрофиёӣ тафовутҳое дар лаҳҷа ва гӯишҳои онон падид омада буд ва ҳар кудоме аз ин гӯишҳо ба забоне мустақил табдил шуда буд. Вале ба мурури замон ва бо пурранг шудани ин тафовутҳо, ин забонҳо аз ҳам ташхис дода шуданд ва ҳар кудоме ба номи маҳал ё минтақае мусаммо шуд, ки дар онҷо бештар мутадовил буд.

Таҳаввулоти забонӣ

Дар даврони бостон мо манобеъи кофӣ дар даст надорем, ки тафовутҳо байни забонҳо ва гӯишҳои маҳаллии эрониро ба мо бознамояд, ба истиснои вожаҳое аз забони модӣ, ки дар мутуни порсии бостон ба кор рафтаанд. Вале дар давраи миёнаи такомули забонҳои эронӣ (даврони Ашкониёну Сосониён) ин тафовутҳоро метавон ба сароҳати бештар мушоҳида кард. Дар ин даврон асомии “маҳаллии” забонҳои эронӣ барҷастатар шуд, монанди “порсӣг”, ки мансуб ба Порс аст ва “паҳлавонӣг”, ки ба Паҳлав (шимол-шарқи Эрон) ва “суғдӣк”, ки дар Суғд мутадовил буда ва “хоразмик”, ки дар Хоразм ва балхӣ ё бохтарӣ, ки дар Балх ривоҷ доштааст.

Албатта, замони дақиқи гузори забони порсӣ аз давраи бостон ба давраи миёна маълум нест, вале бо гузашти рӯзгоре пас аз ҳамлаи Искандар ба Эрон мебинем, ки таҳаввулоти овоӣ ва дастурии ҷиддӣ дар ин забон сурат гирифтааст. Ҳарчанд ба гуфтаи бархе аз забоншиносон, нишонаҳое аз ин таҳаввулотро пеш аз ҳамлаи Искандар дар сангнибиштаҳои Хашоёршо ҳам метавон мушоҳида кард.

Ба ҳар ҳол, осори бозмонда ҳокист, ки дар замони Ашкониёну Сосониён номи “порсӣг” дигар тасбит шуда ва забоншиносон ба ин давраи такомулии забони мо “порсии миёна” мегӯянд. Порсии миёна дунболаи мустақими порсии бостон маҳсуб мешавад, ки ба мурури замон бархе аз вижагиҳои дастурию савтии худро аз даст дода ва вижагиҳои тозае касб кардааст. (Дар матлабе дигар ба он хоҳем пардохт.)

Мароҷеъ:

1) Деҳхудо, Луғатнома, аз торнамои https://vajehyab.com/dehkhoda/%D9%85%D8%A7%D9%87-4
2) Мутуни порсии бостон, бар пояи китоби Roland G. Kent, Old Persian, 1953, аз торнамои http://www.avesta.org/op/op.htm
3) Encyclopaedia Iranica, аз торнамои https://iranicaonline.org/
4) Encyclopaedia Britannica, аз торнамои https://www.britannica.com/place/Bisitun
5) History of Persian Language, UCLA, Language Materials Projects, Iran Chamber Society, https://www.iranchamber.com/literature/articles/persian_language.php
6) Persian Languages and Literature at UC Santa Barbara, https://persian.religion.ucsb.edu/

Манбаъ: Родию Озодӣ