Андар ҷойгоҳи улгоҳии Порс дар "Шоҳнома"

Esfandiar Adineh

December 15, 2017 · 

Имрӯзҳо ъиддае аз ҳаммеҳанон зери таъсири дурӯғпароканону каззобон ин боварро бар худ ҳамвор кардаанд, ки гӯё ҷуғрофиёи Шоҳнома фақат ба Мовароуннаҳру Хуросон маҳдуд аст ва гӯё Ашӯ Фирдавсӣ номе аз Порс набурда! Ашӯ Фирдавсӣ на танҳо бакаррот аз Порс ба ъунвони яке аз сарзаминҳои муҳимми эронӣ ном бурда, ки онро пойтахти Эронзамин дар даврони Каёниён (Кайқубод) хонда ва дар ситоиши ин сарзамини муқаддаси эрониён ё тоҷикон ҳам бас суханоне некӯ гуфтааст!

Аз ҷумла, дар боби нишастани Кайқубод бар тахти подшоҳӣ Фирдавсӣ мегӯяд, ки Кайқубод ба сӯи Порс рафт, зеро НИШАСТАНГАҲ ё пойтахти Эронзамин дар он замон Истахр буд. Ва Истахр шаҳрест ба Порс, ки имрӯз ба он Тахти Ҷамшед гӯянд ва номи юнонии он Перепулис аст, ҳамон пойтахти Ҳахоманишиён! Бибинед, Фирдавсии бузургвор аз ин шаҳр чи таърифе ба даст медиҳад:

Ҷилди II: ОМАДАНИ КАЙҚУБОД БА ИСТАХРИ ПОРС

В-аз он ҷо сӯи Порс андаркашид,
Ки дар Порс буд ганҷҳоро калид.
Нишастангаҳ он гаҳ ба Истахр буд,
Каёнро бад-он ҷойгаҳ фахр буд.
Ҷаҳоне ниҳоданд рух сӯи ӯй,
Ки ӯ буд солори дайҳимҷӯй.
Ба тахти каён андаровард пой
Ба доду ба оини фархунда рой.
Чунин гуфт бо номвар меҳтарон,
Ки гетӣ маро аз карон то карон.
Агар пил бо пашша кин оварад,
Ҳама рахна дар доду дин оварад,
Нахоҳам ба гетӣ ҷуз аз ростӣ,
Ки хашми Худо оварад костӣ.

Хуб аст, агар мо худро вориси Фирдавсӣ медонем, ин байти охири ӯро (Нахоҳам ба гетӣ ҷуз аз ростӣ...) ба гӯши ҳушамон биспорем ва аз дурӯғ бипарҳезем.

http://www.termcom.tj/index.php?menu=bases&page=res&lang=toj&m=res&p=jild2&id=6&s=20&fbclid=IwAR03qQGs7wJH_DGkp7iZZuVUSt5PDRTqsaImCvf587Ay6IPPN46TgxbAcC4

Сухане чанд андар хостгоҳи забони порсӣ

Esfandiar Adineh

December 17, 2017

Забони порсие, ки мо имрӯз бад-он суҳбат мекунем, идомаи ҳамон порсии Сосонӣ ва он идомаи порсии Ҳахоманишӣ аст. Ин назди ъуламои эроншинос бебаҳс аст ва касе, ки ҷуз ин фикр мекунад ё ибрози назар мекунад ё иддиъое матраҳ мекунад, на ин ки ғалат мекунад, ки ғафлати худро ҳам ба намоиш мегузорад.

Яъне порсии имрӯз марҳилаи севуми такомули забони порсӣ аст ва ин марҳила баъд аз ҳамлаи ъараб оғоз мешавад. Ба забони ин давраи порсӣ забоншиносон 'порсии нав' мегӯянд, ҳамон гуна, ки ба порсии даврони Сосонӣ 'порсии миёна' ва ба порсии даврони Ҳахоманишӣ 'порсии бостон' мегӯянд. Номҳои ъилмии ин се давраи торихии забони порсӣ ҳаминҳост.

Аммо номҳои торихияшон андаке мутафовит аст, масалан худи Ҳахоманишиён ба забонашон, ки мо онро порсии бостон меномем, 'ориё' мегуфтанд. Дар сангнибиштаҳои Шоҳ Дориюш номи ин забон 'ориё' зикр шудааст. Номи забони порсии Сосонӣ бо талаффузи он даврон 'порсӣг' буд, вале баъдҳо торихнивисон ин забонро баиштибох 'паҳлави' хам хондаанд, агарчи паҳлавӣ номи забони 'портӣ' аст. Дар натиҷа, ба ҳарду забон гоҳ барои ташхис аз ҳамдигар 'паҳлавии сосонӣ' ва 'паҳлавии ашконӣ' ҳам гуфтаанд.

Давраи севуми такомули забони порсӣ, ё забоне, ки акнун ману шумо ба он такаллум мекунем, аз ҳамон оғоз 'порсӣ/форсӣ' буда ва гоҳе ба он барои ташхис додан аз порсии миёна 'дарӣ' ё 'порсии дарӣ' ҳам гуфтаанд. Дарӣ ба маънои 'дарборӣ' аст, чун ин забон гӯише аз порсии миёна буд, ки дар дарбори Сосониён дар Мадоин ё Тайсафун (ҳаволии Бағдоди кунунӣ) ба он суҳбат мекарданд ва баъд аз ҳамлаи ъараб ҳамин гӯиши порсии миёна ривоҷи бештар ёфт ва марҳилаи севуми такомули забони порсиро ташкил дод.

Ин ки ин забон аввал дар Хуросон по гирифт, дуруст аст, ба ин далел, ки сулолаҳои эронии Тоҳириён, Саффориён ва Сомониён бештар дар ҷануб ва шарқи Эронзамин фармонравоӣ мекарданд. Бавижа бо ҳимояти Саффориён порсисароӣ дар Систон, маркази Саффориён, шурӯъ шуд ва баъд бо ҳимояти Сомониён дар Балху Бухоро ва дертар дар Ғазнӣ ҳам ривоҷ ёфт.

Аммо ин ки гӯё дигарон дар шугуфоии дубораи он нақше надоштанд, ғалат аст ва бепоя. Чиро? Чун аввалин сулолае, ки дар баробари забони ъараб қиём кард ва порсӣ суруданро ривоҷ дод, Саффориён буданд дар Систон: Ва Систон шомили (дарбардорандаи) манотиқи ҷанубғарбии Эронзамин, яъне минтақаи Порс ҳам мешуд. Систон аз Тоҷикистони кунунӣ ба Порс наздиктар аст. Порс аз тавобеъи Саффориён буд. Бо рӯи кор омадани Сомониён ҳам Порс минтақае ҷудо ва дуруфтода набуд, балки ҷузъе аз қаламрави давлати Сомониён буд.

Тақрибан ҳамаҷои Эрони кунунӣ, ба истиснои шимолғарби он, яъне Озарбойҷону Курдистон, бахше аз давлати Сомониён буд. Бар хилофи назари маҳалгароёни порсиситез, давлати Сомониён фақат ба Бухоро ё Суғд ё Зарафшону Кӯлобу Рошту Бадахшони кунунӣ маҳдуд набуд, балки тақрибан ҳамаҷои Эрону Афғонистони кунуниро фаро мегирифт.

Бархе ноогаҳ ва ҷоҳил гоҳе ба Носири Хисрав ишора мекунанд, ки дар Табрез шоъир Қатрони Табрезиро дида буд, ки "форсӣ намедонист.' Ва бо такя ба ҳамин далели берабт муддаъӣ мешаванд, ки забони порсӣ дар қишлоқи онҳо ба вуҷуд омад ва гӯё эрониёни кунунӣ он замон форсӣ намедонистанд. Ин аҳмақонатарин иддиъост, ки гоҳу ногоҳ такрор мешавад.

Воқеъият ин аст, ки мардуми Табрез на дар он замон ва на дар ҳеч давру замони дигаре порсӣ чандон балад набуданд, ба ин далели сода, ки забони онон дар он даврон портӣ (паҳлавӣ) буд, на порсӣ! Забони портии онон то омадани муғул мавҷуд буд ва сипас ҷояшро ба туркӣ дод. Вале дар Порс дар замони Сомониёну Саффориен ҳам порсӣ ҳарф мезаданд ва ба ин далел такя ба ривояти Носири Хусрав ва Қатрон барои исботи ин иддиъои бемаънӣ, ки забони порсӣ аз Хуросон ба Порс рафт, коре ботил ва нописандида аст!

Сухане аз фавоиди гузор ба хатти порсӣ дар Тоҷикистон

Esfandiar Adineh

December 17, 2017 at 8:40 PM 

Гузор ба хатти порсӣ судҳои фаровоне барои мардуми мо дорад:

1) Бо ин хат ҳамаи адабиёти ъилмии ҷаҳон мавҷуд аст, бо ёд гирифтани алифбои форсӣ ҷаҳоне бо ин ҳама манобеъ ба рӯи мардуми мо боз мешавад. Мардум ниёз нахоҳанд дошт, ки забонҳои ғайрро ёд бигиранд, то ба ъилми мудерн дастрасӣ ёбанд, ҳамаи ин манобеъи дониш ва ъилми имрӯз ба хатти порсӣ вуҷуд дорад, фақат бояд алифборо ёд гирифт.

2) Садҳо ҳазор китоби торихӣ, адабӣ, ъилмӣ, ҳунарӣ ва ғайра аз гузаштагонамон ба хатти порсӣ мавҷуд аст, вале барои баргардондани онҳо ба пириллик садсолаҳо лозим аст. Бо ёд гирифтани хатти порсӣ ба ин ҳама манобеъ дастрасии осон меёбем.

3) Дастикам сад милюн порсизабони ҷаҳон бо хатти асили порсӣ бо ҳам гуфтугӯ ва муровида мекунанд, аммо ҳамаги ҳашт милюн нафар тофтаи ҷудобофта худро аз онон дур ва дар инзиво нигоҳ медоранд. Гузор ба хатти порсӣ ба маънои муровида ва иртиботи осон бо ин сад милюн порсигӯи ҷаҳон аст. Иртиботу муровида ба пешрафти миллат такони ҷиддӣ медиҳад.

4) Хатти порсӣ бозори бузурге барои мо фароҳам мекунад. Масалан, як нивисандаи тоҷик бо хатти пириллликаш понсад дона китоб чоп мекунад ва касе онро намехарад. Бештар дар мағозаҳои китоб ғубор мегирад ё ба донишҷӯён иҷборан мефурушанд. Аммо агар ӯ ин китобашро ба хатти порст чоп кунад, аз сад милюн нафар дастикам як милюн нафар мумкин аст онро бихаранд. Бибинед, нивисандаи фақири тоҷик аз ин хат чи қадр суди молӣ бармедорад! Ҳамин мавзӯъ дар мавриди нашрияҳо ва маҷаллот ва манобеъи интернетӣ ҳам сидқ мекунад!

Ба ин тартиб, фавоиди иқтисодии хатти порсӣ барои Тоҷикистон бисёр бузургу ҳаҷим аст, ки наметавон тасаввур кард. Як нафар метавонад ба ман бигӯяд, ки масалан китобе дар бораи мактаби сурреолисм ба хатти пириллик вуҷуд дорад? Мутмаиннам, на! Ҳеч китобе ба пириллик дар бораи назарияи иртиботот вуҷуд дорад? На! Ҳеч китобе дар бораи назарияҳои тавсеъа (theories of development) ба пириллик дар Тоҷикистон вуҷуд дорад? Мутмаиннан на! Пас бо ин хати ноборвар ва сатарван ё нозо мо то куҷо метавонем пеш биравем???