Сонсур чист?

Сонсур дар фархангномахо ба вазъияте мегуянд, ки дар он сонсургар матолиберо, ки кобили эътироз, пургазанд ё хассос медонад, аз чопашон чилавгири мекунад ва ё аз матн ба дур меандозад. Ин албатта бештар бо матолиби чопи ё матн иртибот дорад, вале ингуна сонсур нисбат ба хунархои аккоси, филм, наккоши, корикотур, шеъру адабиёт, пайкарасози ва бисёр хунархои дигар хам, ки кобили баён хастанд ё ба василаи онхо матолибе баён мешаванд, сурат мегирад.

Анвоъи мухталифи сонсур вучуд дорад, монанди сонсури ахлоки, сонсури низоми, сонсури сиёси, сонсури тичорати ва гайра. Бархе аз ин анвоъи сонсур кобили тавчеханд ва сонсургар ба манзури чилавгири аз эътироз, ё ба хотири чилавгири аз хатар ё зараре, ки шояд фарде ё гурухе аз афрод ё чомеъа дар мачмуъ аз нашри матлаби мавриди назар мутахаммил мешаванд, ба сонсури ингуна матолиб даст мезанад.

Вале дар бархе мавориди дигар, сонсур бад аст ва мавриди интикод ва накухиши гуруххои мудофеъи озодии баён ва рушанфикрон карор мегирад. Дар чунин сурате, мунтакидон мегуянд, ки мардум хакки дастраси ба иттилоъот доранд ва иттилоъоте, ки сонсур шудааст, шоистаи сонсур нест ва сонсургар бо суиистифода аз макоми худ ё ихтиёроти густардааш ба сонсури акоид даст зада ва дар натича хакки мардум ба дарёфти ахбор ва иттилоъотро накз кардааст.

Анвоъи сонсур

Сонсури ахлоки ба вазъе гуфта мешавад, ки дар он матолиб, тасовир ва иттилоъоте, ки аз дидгоххои ахлоки мавриди эроди сонсургар хастанд, сонсур ё катаган мешаванд. Аз намунахои сонсури ахлоки мамнуъияти пурнугрофи ё тасовир ва навиштахои шахватангез аст. Дар бархе кишвархо нашру тавзеъи матнхо ё филму аксхои дорои аносири пурнугрофи мамнуъ шудааст.

Дар бархе кишвархо сонсур дар ин замина махдудтар аст, масалан нашри матолиб ва филмхои дорои тасовири эрутик дар Бритониё то соъати нухи шаб, яъне то замони хоби кудакон мамнуъ аст, вале баъд аз он то посе аз субх мамнуъ нест. Дар бархе аз кишвархои исломи пушидани либосе, ки бархе аз кисматхои баданро нишон дихад, мамнуъ аст. Дар ин маворид ниходи сонсургар сонсурро ба далоили ахлоки ва арзишхои фархангию мазхаби муваччах медонад.

Сонсури низоми, чунончи аз фархангномаи интернетии «Википедиё» бармеояд, мамнуъияти нашри иттилоъотест, ки дорои ахаммияти низоми ва чосуси аст. Кавонини бисёре аз давлатхо ин навъи сонсурро ба манзури хифзи иттилоъоти низоми ва шевахову равишхои чанги ва мавзеъгирихои чанги мукаррар кардаанд ва хадаф аз он чилавгири аз дастёбии душман ба ин иттилоъот махсуб мешавад.

Иттилоъоти низоми ё чосуси ё амнияти, ки шоистаи нашр нестанд, дар бештари кишвархо ба василаи кавонин хифз мешаванд. Дар чунин шароите рузноманигор ва хар фарди дигаре хакки ифшосозии ингуна иттилоъотро, ки «сирри» хонда шудаанд, надорад ва дар сурати ифшо бо мучозоти конуни рубару мешавад. Бархе аз «иттилоъоти сирри» бо гузашти замони муъайян ва бо таъйиди макомоти расми пас аз чанд сол дар дастрасии умум карор дода мешаванд.

Аммо дар бархе кишвархо макомхои давлати аз додани иттилоъот дар хар боб, ки расман ва конунан «сирри» мукаррар нашудааст, худдори мекунанд ва мегуянд, ки ин иттилоъот сирри аст, вале ин рафтор дарвокеъ гайриконунист ва амдан махрум кардани мардум аз дарёфти иттилоъот ба шумор меояд.

Сонсури сиёси вазъиятест, ки дар он давлат ё макомоти давлати ба манзури чилавгири аз норизояти ва эътирози мардум бархе аз иттилоъотро амдан пинхон медоранд, дар холе ки ин иттилоъот ба хеч вачх дар кавонин «сирри» ё «махрамона» каламдод нашудаанд. Кишвархои демукротики чахон ин навъи сонсурро махкум мекунанд, вале он роичтарин навъи сонсур дар бисёре аз кишвархои акабмондаи Ховари Миёна ва Шуравии собик аст.

Диктотурихо хамвора мекушанд дахони расонахоро бибанданд, то ин ки расонахо ва матбуъот заъфхои хукумати онхоро ба мардум ошкор насозанд. Дар чунин сурате макомот аз васоили мухталиф барои сонсури акоид истифода мекунанд, масалан аз роххои фишори конуни, молиёти, саркуби густарда, мучозот ва зиндони кардан, таъкибу суъикасд ва гайра.

Бисёре аз мавориди марг ва катли рузноманигорон дар натичаи суикасди давлатхо ё макомхои чудогонаи давлати, гуруххои мофиёи, фармондехони гуруххои даргир дар чангхо рух медиханд, ки инхо хама аз равишхои бисёр вахшиёнаи бастани чашму гуши мардум ва махрум кардани онхо аз ахбор ва иттилоъоти дурусту сахех аст.

Масалан гузоришгарони созмонхои рузноманигори хамасола аз мавориди зиёди катлу махкумияти рузноманигорон хабар медиханд, ки бештари онхо ба сонсургари дар кишвархои худкома ва диктотури иртибот доранд.

Ин гуна вазъият ба худсонсури доман мезанад ва рузноманигорон ба далели тарсу бим аз фишорхои конунию равони ва беэътимоди ба амнияти шахсии худ баночор аз ироаи иттилоъоти дуруст худдори мекунанд. Худсонсури дар бархе маворид бо манофеъи молии сохибони нашриёт ё расонахо низ иртибот дорад ва дар ин гуна маворид расонахо амдан ба хотири касби дорои ё имтиёз ё барои аз даст надодани он аз ироаи иттилоъоти дурусту сахех ба мардум худдори мекунанд ва хатто гохо амдан иттилоъотро тахриф месозанд.

Ин вижаги бахусус дар расонахои давлати ба мушохида мерасад, чун бештари рузноманигороне, ки барои расонахои давлати кор мекунанд, харчанд дастмузди онхо аз молиёти мардум фарохам мешавад, вале бо носипоси нисбат ба хони мардум ва сарфи назар аз ахлоки рузноманигори, амдан ба таблиги кур-курона ва яктарафаи ин ё он макоми давлати даст мезананд ё хамачо аз дастовардхои макомот мегуянд, дар холе ки шояд вокеъият чизи дигаре бошад.

Сонсури ширкати ё тичорати ба мамнуъияти нашр ва ифшои иттилоъот ё матолибе мегуянд, ки чузъи асрори иктисоди ё молию тичоратии ин ё он ширкат, корхона ё созмон махсуб мешавад. Масалан бархе аз иттилоъоти марбут ба фаъолияти корхонахо ва ширкатхои тичорати ба таври конуни хифз мешаванд ва ширкатхо ва сохибони онхо хакк доранд чунин иттилоъотеро ифшо кунанд.

Аз чумла, дастмузди кормандон ва иттилоъоти молии шахсони хукуки дар бонкхо бояд хифз шаванд ва то замоне ки додгох ба далоили марбут ба чароим дастури тахкики ин иттилоъотро надихад, касе хакк надорад ин иттилоъотро ошкор кунад.

Бонкхо муваззафанд, ки иттилоъоти шахсии муштариёни худро нигох доранд ва ба касе нагуянд, хатто ба маъмурони амнияти ё додситони. Танхо додгох пас аз омузиши иттихомоти ворида алайхи касе метавонад амр бидихад, ки фалон ва фалон итилоъоти марбут ба он шахс бояд тахкик ва ё дастраси маъмурон карда шавад.

Дар ин гуна вазъиятхо истилохи дигаре хам ба кор бурда мешавад, ки он «амнияти иттилоъоти» (information security) ном дорад. Амнияти иттилоъоти ба маънии хифзи иттилоъоти хусуси ва махрамонаи шахрвандон дар бонк, чойи кор ва тахсил, дар ширкатхои мухобироти ва гайра аст.

Доштани амнияти иттилоъоти хакки хар фард аст ва каси дигаре, хатто давлат ва ниходхои вижаи давлати хакк надоранд дар иттилоъоти махрамона ва шахсии касе дастдарози кунанд. Яке аз бахсхои марбут ба ин мавзуъ шунидани зангхои телфуни, хондани номахо ё имейлхои шахси ё назорат бар фаъолияти шахрвандон аз суйи ниходхои вижаи давлатист, ки дар бештари авкот тавчехи конуни надорад ва сазовори махкумият аст.

Каламрави иттилоърасони

Дар Точикистон баъзехо зери мафхуми «амнияти иттилоъоти» дифоъ аз он чи ки «фазои иттилоъоти» мехонанд, хамонро меноманд, ки он баргардон ва фахмиши комилан галате аз мафхуми чахонии «амнияти иттилоъоти» аст. Мафхуми «фазои иттилоъоти» низ сохта ва бофтаи бархе аз расонахои руси ва идеологхои мобаъд-уш-шуравист, ки зоидаи тафаккури тахмилии Шурави ва «Чанги сард» аст.

Тарафдорони мафхуми «фазои иттилоъоти» бар ин боваранд, ки дар арсаи иттилоърасони хам навъе фазо вучуд дорад ва хифзи ин «фазо» аз «фазохои» дигари иттилоъоти барои хифзи амнияти давлати ва фарханги милли зарурист. Аммо агар чунин фазое дарвокеъ вучуд дорад, ин фазо фазои таблиготист, то иттилоъоти, зеро иттилоъот хар чое хаст, ба шеваи сахех ё гайрисахех, хамоно иттилоъот аст.

Дар бархе кишвархо макомот мекушанд фарханги милли ё «фазои иттилоъоти»-и кишварро дар баробари ончи «тахочуми фарханги» мехонанд, хифз кунанд. Аммо ин истилох низ як истилохи голибан идеулужик аст, ки дар нихоят мардумро дар инзивои иттилоъоти карор медихад.

Ин дар холест, ки бар асоси маншури хукуки башар, мардум аз хакки дарёфти иттилоъот бархурдоранд, фарк намекунад, ки чигуна иттилоъот бошад. Дар хеч кучое хам навишта нашудааст, ки макоме ё давлате бояд таъйин кунад, ки мардумаш чи иттилоъотеро дарёфт кунанд ва чи иттилоъотеро на.

Ба ин далел, кушишхои эчоди он чи ба истилох «фазои иттилоъотии вохид» номида мешавад ва хамчунин талоши махдуд кардани дастрасии мардум ба расонахои хоричи ба бахонаи «амнияти иттилоъоти» ё ба истилох «амнияти фазои иттилоъоти» накзи ошкори хукуки башар ва гоме дар чихати махрум сохтани мардум аз дарёфти ахбор ва иттилоъот махсуб мешавад.

Иттилоърасони хам монанди илм ва хунар ватан надорад ва марзхоро намешиносад, ва ба ин далел фарк намекунад, ки чи касе ва аз кадом китъаи чахон ин иттилоъро мерасонад, расонаи дохили, хоричи, бегона ё худи. Аслан чудо кардан ба расонахои «худи» ва «бегона», «руси» ё «точики» ё «инглиси» навъе табъиз махсуб мешавад ва бо ахлоки рузноманигори созгор нест.

Расонахо ва нашриёт ва рузноманигоронро лозим аст танхо ба усули ахлокии рузноманигори такя кунанд ва дакикан бар мабнои ин усул хар хабар ва иттилоъеро, ки сирри махсуб намешавад, конун мамнуъ накардаст ва бо манофеъи умуми иртибот дорад, ба мардум, сарфи назар аз кавмияту давлат, мазхабу чинсият ва вижагихои дигари онхо, бирасонанд.

Сонсур дар хунар ва адабиёт

Чунончи дар боло зикр шуд, сонсур танхо ба матолиби матбуъоти ва расонахо махдуд намешавад. Мавориди сонсур дар хунархои дигар хам ба таври густарда мушохида мешавад. Масалан сонсур дар синемо ба маънии манъи намоиши бархе аз филмхо ё кайчи кардани бахшхое аз филмхо дар бархе аз кишвархост.

Ин гуна сонсур масалан дар Эрон ба далоили носозгории мухтавои филм ё кисмате аз он бо усули мазхаби ва дастгохи сиёси роич аст. Дар бархе маворид филмхо ба далели доштани тасовири шахватангез ё хушунатбор сонсур мешаванд. Бархе мусикихо ва ё матнхои суруду таронахо ба далоили ахлоки ё сиёси сонсур мешаванд.

Дар хунари наккоши ва аккоси ва корикотур хам бештар ба далоили ахлоки (масалан пурнугрофи, матолиби шахватангез) ва сиёси (масалан кашидани корикотурхои рахбарон ва чехрахои сиёсию мазхаби) бархе осор мамнуъ мешаванд, харчанд конун чунин мамнуъиятеро мукаррар накардааст.

Дар адабиёт низ сонсур бештар ба далоили сиёси, ахлоки ва мазхаби сурат мегирад, масалан китоби «Оёти шайтони»-и Салмон Рушди дар бештари кишвархои мусалмони сонсур шудааст. Ва ё кутуб ва осор ва андешахои мунтакидон ва мухолифони режими Шурави дар ин кишвар мамнуъ буд.

Сонсур дар адабиёти омузиши ё кутуби дарси ба маънии галбер (филтр) кардани мухтавои китобхои дарси ва берун андохтани матолибест, ки аз дидгохи сонсургар ё ниходи зидахл, барои омузиш додани кудакон нофарохурд каламдод мешаванд.

Дар ин чо сонсургар шояд дар бархе масоил, монанди пурнугрофи, хаккбачониб бошад, вале дар бархе мавориди дигар макомот амдан бархе хакоики таърихиро аз рох ёфтан ба кутуби дарси монеъ мешаванд ва ба чойи онхо ба манзури шустушуйи магзии кудакон таблиготи низомхои мавчудро ба рох меандозанд, ки рушанфикрон ин тадобирро хамвора махкум кардаанд.

Сонсур дар илм ба маънии монеъ шудан аз ифшои бархе дастовардхои илми ва ихтироъотест, ки шояд ифшои онхо ба манфаъати давлат ё гурухи хукмрон набошад.

Назорат бар илм ва фаъолияти донишмандон дар бархе аз кишвархои акабмонда хеле роич аст ва тахти таъсири давлат ва табакаи хукмрон бархе олимон кушиш мекунанд, дар тахкикоти илми хамон «натоиче»-ро ба даст оваранд, ки гурухи хукмрон мехохад ва ё ба он алокаманд аст, харчанд хакоики бадастомада шояд дигаргуна бошад.

Намунахои ин дар таърихнигори бештар ба мушохида мерасад ва масалан бархе аз давлатхои Осиёи Миёна афроди таърихиро ба таври муболигаомез бузург мекунанд ва ба онхо шукуху шахомат мебахшанд, дар холе ки кисматхое аз таърихро тахриф карда ва дастовардхои он замонро нодида мегиранд ё «афсонахои даврони чохилия» мехонанд.

Сонсур дар накшаи чугрофиёи ё харита ба маънии монеъ шудан аз тасвири бархе чойхо ва маконхои аз нигохи низоми ё амнияти мухимм дар харита аст. Масалан бархе кишвархо ба ширкати «ГуглЭрф», ки накшахои чахонро дар ихтиёри мардум мегузорад, эътироз карда ва хостаанд, ки бархе маконхо ва таъсисотро дар накшахои худ нишон надихад. Накшанигорон хам бо таваччух ба сирри будани бархе таъсисот аз намоиши онхо дар накшахои (харитахои) давлатхо ва чахон худдори мекунанд.

Сонсури "сонсур"

Дар бархе маворид, сухан гуфтан дар бораи худи сонсур ва ошкор кардани равишхои сонсурсози хам мамнуъ аст, ки онро «метасонсур» мегуянд.

Ба ин тартиб, сонсур дар бархе маворид кобили тавчех, вале дар мавориди дигар накухида ва сазовори интикод аст. Масалан корбурди вожахо ва гуфтор ва ибороти тавхиномез ва тахкиромез дар бисёре аз кишвархо сонсур шудааст ва бо мабони ва ахлоки рузноманигори хам мугойират дорад.

Вале бояд ба назар гирифт, ки ин масоил дар кишвархои мухталиф ба шевахои гуногуне мавриди барраси ва халлу фасл карор мегиранд. Дар бисёре аз кишвархои пешрафта мавориди тавхин ва тухмат ва бадгуфтори як мочарои мадани махсуб мешавад ва бар асоси конуни мадани барраси мешавад.

Вале дар кишвархое монанди Точикистон, тавхин ва бадгуфтори чиноят каламдод шуда ва мучозоти сангине нависандаро тахдид мекунад, ки хамин сахтгири худ навъе сонсур аст ва дахони мардумро аз интикод мебандад. Зеро чун таърифхои мушаххасе аз интикод ва тавхину тахкир вучуд надорад, чи басо ки интикодоти муаддабона ва дуруст хам ба маънии тавхин ва тахкир нависандаро ба додгох хохад бурд.

Гузашта аз ин, дар соли гузашта (2007) давлати Точикистон мукаррароте тасвиб кард, ки тибки он тавхин ва гуфтори бад дар интернет хам сонсур мешавад, дар холе ки таърифи мушаххасе аз интернет ва расонахои интернети дода нашудааст.

Аз намунахои дигари сонсур дар Точикистон вучуди конуне чудогона дар иртибот бо тавхин ва тахкир нисбат ба раиси чумхурист. Конуни асосии Точикистон хамаи шахрвандонро дар назди конун баробар эълом мекунад ва табиъист, ки бар асоси ин конун барои тавхин ва тахкир нисбат ба як шахс, аз чумла раиси чумхури, мучозоте мукаррар шудааст.

Вале ичрои конуне чудогона дар мавриди тахкиру тавхин нисбат ба раиси чумхури нишон медихад, ки раиси чумхур бар хилофи конуни асоси аз шахрвандони дигар аз имтиёзи бештаре бархурдор аст ва аз дидгохи хукукдонхо ин амр асли баробарии шахрвандон дар конуни асосиро зери суол бурдааст.