Исфандиёри Одина: Чаро раҷазхонӣ дар ҷанг муҳим аст?

 

Исфандиёри Одина, рӯзноманигори озод

Шояд бисёре аз Шумо мусобиқоти куштии каҷи амрикоиро тамошо карда, мумкин аст, аз шеваҳои зӯрозмоии паҳлавонони ғӯлпайкар дар он лаззат бурда бошед. Ман ҳам ба ин мусобиқот, ки таркибе аз саргармию варзиш аст, алоқа дорам. Бавижа ҳангоме, ки баъзе аз мавориди пирӯзии адолат бар зулмро дар он мебинам, аз фароянди расидан ба ин пирӯзӣ ҳаяҷонзада мешавам. Аз вижагиҳои умдаи ин мусобиқот он аст, ки паҳлавоне рӯи саҳна меравад ва бо гуфтани суханоне таҳрикомез ҳамтоёнашро ба набард мехонад.

Ин суханон бештар иборат аз худситоӣ ва лофҳои газоф аст ва гоҳе албатта бо воқеият ҳамхонӣ дорад. Яъне ин паҳлавон аз пирӯзиҳои пешин ва тавоноиҳои билқувваи худ мегӯяд ва иддао мекунад, ки касе дар ҷаҳон ҳампояи ӯ нест, рақибонаш фурумоя ва пеши қудрат ва маҳоратҳои размии ӯ забун ҳастанд. Гоҳ мухотаби ӯ мушаххасан як паҳлавони дигар аст, ки пушти саҳна мунтазир аст ва бо шунидани алфози кинояомезу ришхандомез нисбат ба худ барошуфта мешавад ва чун бабри баён ба саҳна метозад.

Ба ин навъ лаффозӣ ва каломи таҳрикомез дар забон ва адаби мо “раҷазхонӣ” мегӯянд. Раҷаз вомвожае тозӣ (арабӣ) дар забони порсӣ аст ва дар луғатномаи Деҳхудо ба маънои ашъоре омадааст, ки “дар маърака (ҷанг ё корзор) дар мақоми муфохарат ва шарофати худ мехонанд.”

Албатта, яке аз баҳрҳои шеър дар илми арӯз ҳам чунин ном дорад ва гоҳ ба ёвасароӣ ҳам “раҷаз хондан” гӯянд, ки инҷо маънои манфӣ дорад, ба тафовут аз раҷазхонии майдони ҷанг, ки қарор аст ба ҳамсангарон рӯҳия бидиҳад ва душманро навмед созад. Намунаҳои бисёре аз раҷазхонии паҳлавононро метавон дар “Шоҳнома” пайдо кард, ки боризтарини онҳо ҷидоли лафзӣ байни Рустам ва Исфандиёр аст.

Раҷаз дар “Шоҳнома”

Исфандиёр ба табори шоҳии худ ифтихор мекунад ва аслу насаби худро то Фаридун бармешумарад ва Рустамро фурумоятар аз худ медонад ва мегӯяд, падарони ту дар хидмати падарони ман буданд:

“Ту онӣ, ки пеши ниёкони ман,
Бузургони бедору покони ман,
Парастанда будӣ ҳаме бо ниё,
Наҷӯям ҳаме з-ин сухан кимиё.
Бузургӣ зи шоҳони ман ёфтӣ,
Чу дар бандагӣ тез биштофтӣ.”

Дар посух, Рустам аз корномаҳои ҷангияш ва ин ки чигуна солҳо аз марзу буми Эрон дифоъ карда ва Кайқубодро аз Мозандарон оварда ва бар тахт нишонда ва Ковусро аз банди девон раҳо сохта ва ғайра сухан мегӯяд ва меафзояд:

“Чӣ нозӣ бад-ин тоҷи гуштоспӣ?
Бад-ин тоза ойини луҳроспӣ?
Ки гӯяд бирав дасти Рустам бибанд,
Набандад маро даст чархи буланд.
Ки гар чарх гӯяд маро к-ин ниюш,
Ба гурзи гаронаш бимолам ду гӯш.
Ман аз кӯдакӣ то шудастам куҳан,
Бад-ин гуна аз кас набурдам сухан,
Маро хорӣ аз пӯзишу хоҳиш аст,
В-аз ин нарм гуфтан маро коҳиш аст."

Нуктаи муҳим ин аст, ки раҷаз хондан фақат хоси паҳлавонон ва майдони ҷанг нест, балки дар арса ё майдони сиёсат низ, чи дар рақобатҳои дохилӣ ва чи дар равобити хориҷӣ дар тӯли таърих будааст. Шояд бисёре аз мо ривоятҳоеро дар бораи фармонравоён ё лашкаркашони бузург ё шахсиятҳои таърихии матраҳ шунидаем, ки дар фалон мавқеияти ҳассоси таърихӣ хитоб ба рақиб ё ҳарифи худ сухане гуфтаанд ва ин суханҳо зарбулмасал шудааст.

“Ҷанги расонаӣ”

Имрӯз бо таваҷҷуҳ ба тавсеаи расона ва фанноварии иртиботот ва шеваҳои паёмрасонии нав бархе ба ончи раҷазхонӣ номида мешавад, ё лаффозиҳое шабеҳи он “ҷанги иттилоотӣ” ё “ҷанги расонаӣ” мегӯянд.

Чун имрӯз аз тариқи расона аст, ки гурӯҳҳо ё аҳзоби сиёсии рақиб дар дохили як кишвар ё давлатҳои мутахосим дар арсаи байналмилалӣ ба ҳам раҷаз мегӯянд ё барои ҳам урҷуза мехонанд. Намунае аз раҷазхонии имрӯзро дар ҷидоли лафзию расонаӣ байни мақомоти тоҷику қирғиз ба дунболи даргириҳои ахири марзӣ метавон дид.

Ҳар кадоме аз ин тарафҳо ба қадри тавони худ ё дар ҳадде, ки маслиҳат медонанд, бо истифода аз абзорҳои расонаӣ ба раҷазхонӣ пардохтаанд ва дар бораи ҳамдигар иттиҳомзанӣ ва гоҳ газофапароканӣ мекунанд. Иттилоърасонии сареъ ва бамавқеъ дар бораи рӯйдодҳои марзиро низ метавон бахше аз ин раҷазхонӣ номид, албатта, бо таваҷҷуҳ ба ин ки ин иттилоърасонӣ дар бештари маворид бо фарофикании “гуноҳ” ба дӯши ҳамдигар сурат мегирад.

Бисёре бар ин назаранд, ки қирғизҳо дар амри иттилоърасонӣ ва низ газофапароканӣ ё нашри иттилоъоти ғайрисаҳеҳ ва гоҳ гумроҳкунанда дар бораи даргириҳои марзӣ дасти дарозтаре аз мақомоти тоҷик доштаанд. Бавижа сукути раиси ҷумҳурии Тоҷикистон аз як тараф ва баёнияҳои матбуотии мукаррари раисҷумҳури Қирғизистон аз тарафи муқобил низ ҳамон таъсиреро дорад, ки раҷазхонии майдони ҷанг дорад. Бино бар ин, раҷазхонӣ бо таваҷҷуҳ ба таъсире, ки дар мухотабон мегузорад, муҳим аст.

Мухотаб чӣ мехоҳад?

Раҷазхонӣ се даста аз мухотабонро ҳадаф қарор медиҳад: душман, мухотабони дохилӣ ва касоне, ки дар канор истода ё ба тамошо нишастаанд. Расондани паём ба душман мумкин аст ӯро ба андеша водорад, таҳрик кунад, ба чолиш кашад, аз иқдоми баъдӣ боздорад ё дучори тарсу таҳлука созад, албатта, бастагӣ дорад ба ин ки муҳтавои паём чист.

Мухотаби дохилӣ мумкин аст рафтори ҳукумати худро таҳсин кунад, аз ӯ ҳимоят кунад ё ба корзор пайвандад, ё баръакс рафтори ҳукумати худашро напазирад, аз он интиқод кунад, безорӣ ҷӯяд, ё барои ҷилавгирӣ аз иқдом ё иқдомоте вориди амал шавад.

Мухотабе, ки дар канор истода ва назорагар аст, сирфан мехоҳад бидонад, ки кадоме аз тарафҳои ҷанг ё рақобат нақши худро беҳтар иҷро мекунад ё чи паёме дар бисот дорад, ки ӯро ба самти худ ҷалб созад ё лоақал қазоват кунад, ки кадоме аз тарафҳо ҳақбаҷониб аст, ки мешавад ҳаводори он буд ё ин ки мехоҳад бибинад, ки ин рақобат дар ниҳоят ба чӣ меанҷомад. Дуруст мисли ҳаводорони футбол ё варзишҳои дигар.

Барои ин ки раҷазхонии як тараф таъсиргузортар аз паёми тарафи муқобил бошад ва заминаи пирӯзиро фароҳам кунад, бояд ба ду нукта таваҷҷуҳ дошт: яке абзори паёмрасонӣ аст ва дигар муҳтавои паём.

Абзори паёмрасонӣ ҳамон расона аст, ки истифода аз анвои мухталифи он, масалан тасвирию шунидорӣ, матну аксу видео ва ғайра метавонад дар афкори умумӣ таъсир гузорад. Ба лиҳози каммӣ, миқёс ё густараи пахши як расона, теъдоди мухотабонаш, такрор ё басомади пахши паём муҳим аст, чун ҳарчи доманаи он фарохтар бошад, паём ба шумори бештаре аз мухотабон мерасад.

Бингар, ки чӣ мегӯяд...

Ба лиҳози кайфӣ, шарти аслии таъсиргузории расона мизони эътимоди мухотабон ба он аст. Ҳарчи расона мустақилтар ё озодтар бошад, сатҳи эътимоди мухотабон ба он болотар аст. Яъне ба ҳарфаш маҳал мегузоранд, бино бар ин муҳим аст, ки бидонем сухан аз даҳони чи касе берун меояд, яъне “бингар, ки кӣ мегӯяд.” Табиист, ки мардум ба шахсият ё ниҳоде, ки эътибори камтаре дорад, камтар эътимод доранд. Абӯшакури Балхӣ, шоири куҳани мо, дар ин бора мегӯяд:

“Сухан гарчи бояд гаронмоятар,
Фурумоя гардад зи каммоятар,
Сухан к-аз даҳони бузургон равад,
Чу неку бувад, достонӣ шавад,
Нигини бадахшӣ бар ангуштарӣ,
Зи камтар ба камтар харад муштарӣ.”

Нуктаи дувум муҳтавои паём аст. Яъне ин ки аз даҳони шумо чи сухане берун меояд ва ин сухан дар мухотабон чи таъсире метавонад дошта бошад. Дар ин маврид мебинем, ки “бингар, ки чӣ мегӯяд” муҳимтар аст. Абушакур дар идомаи ҳамон шеър дар бораи таъсири сухан мегӯяд:

“Сухан бифганад минбару дорро,
Зи сурох берун кашад морро,
Сухан заҳру позаҳру гарм асту сард,
Сухан талху ширину дармону дард.”

Фасоҳат ва балоғат

Ҳоло барои ин ки сухан ё паёми шумо таъсиргузортар бошад, чи бояд кард? Ба ин суол илми маонӣ ва баён (rhetoric) метавонад посух бидиҳад. Яъне маҳорат ва ҳунари суханварӣ бо истифода аз шеваҳо ва равишҳое, ки илми баён метавонад ба мо ёд бидиҳад. Дар баъзе кишварҳо ва ҷавомеъ риҷоли сиёсӣ, фаъолони иҷтимоӣ ва ҳуқуқи башар, касоне, ки мудирияти ширкатҳои хусусӣ ва ё ниҳодҳои давлатиро ба дӯш мегиранд, пеш аз гирифтани зимоми умур ба даст давраҳои омӯзиши маҳорати суханвариро пушти сар мекунанд.

Ин равишҳо ва шеваҳои илми баён, ки дар адабиёт фасоҳат ва балоғат ҳам хонда мешаванд, ағлаб иборат аз корбурди орояҳои адабӣ ё саноеи шеърӣ аст, ки манобеи фаровоне дар адаби порсӣ дар ин боб вуҷуд дорад.

Суханшиноси маъруф Турақул Зеҳнӣ китобе дорад ба номи “Санъати сухан”, ки бештар ба ин мавзӯъ мепардозад, вале мутаассифона дар Тоҷикистон риҷоли сиёсӣ камтар ба адабиёт алоқа доранд, ин аст, ки мебинем, ки алкан ё безабонанд. Албатта, аз ин орояҳо бояд дар ҳадди эътидол кор гирифт, чун агар сухан бас фохир ва саршор аз саноеи шеърӣ бошад, ки мисли сабки ҳиндии шеъри порсӣ, мухотаб онро натавонад дарёбад, шояд камтар ба дарде бихӯрад.

Дар маҷмуъ сухани сода, равону шево, муназзам ва мавзун, дорои андаке саҷъу қофия, бавижа истифода аз санъати такрор (ва гоҳ тазод), метавонад бар таъсири ҳар сухан ё паёме бияфзояд. Албатта, асли матлаб ва паём муҳимтар аз инҳост, чун мухотаб мехоҳад бидонад, ки шумо чи сухане мегӯед. Оё суханатон моя дорад ё бемоя аст, рост аст ё дурӯғ, самимӣ аст ё риёкорона, ба ончи мегӯед, оё худатон ҳам эътимод ва ё итминоне доред ё хайр. Бо сухани дурӯғ вале ороста ба перояҳои адабӣ гоҳ мумкин аст гӯянда ба ҳадаф бирасад, вале ин комгорӣ муваққат аст ва мондагор нахоҳад буд.

Манбаъ: Родию Озодӣ

Мероси Горбачев: Дудастагие, ки гиребонгири тоҷикон аст?

 

Михоил Гурбочуф ва Бурис Елтсин

Исфандиёри Одина, рӯзноманигори озод

Яке мегӯяд, ҷояш ҷаннат шавад, дигарӣ мегӯяд, гӯраш бисӯзад. Яке бар ин бовар аст, ки ӯ ба мо истиқлол ва озодӣ армуғон овард, дигарӣ муътақид аст, ӯ як хоин буд, ки бо дасисаи хориҷиён давлати “абарқудрат ва серу пури” Шӯравиро дучори фурӯпошӣ кард. Навиштаҳои корбарони тоҷики Фейсбук баёнгари дудастагие шигифтангез дар афкори умумии Тоҷикистон нисбат ба даргузашти Михаил Горбачев, нахустину вопасин раиси ҷумҳурии Иттиҳоди Шӯравӣ, аст.

Чаро нахустину вопасин? Чун то рӯйи кор омадани ӯ ҳеч раҳбари Шӯравӣ унвони раисҷумҳур надошт. Ин унвон ҳосили ислоҳоти Горбачев буд, ки дар солҳои охири ҳукуматаш расмият ёфт, вале дер напойид.

“Подшоҳи нав”

Фикр мекунам, дудастагӣ (иншиъоб) дар афкори умумии тоҷикон аз ҳамон оғози зимоми умурро ба даст гирифтани Горбачев дар соли 1985 шурӯъ шуд. Пеш аз ӯ ду дабири кулли ҳизби коммунист, Андропов ва Черненко, солхӯрда буданд ва зуд даргузаштанд. Ин бор ҳама интизор доштанд, шахси ҷавонтаре зимоми умурро дар даст бигирад, то мисли Брежнев солҳои дароз дар қудрат бимонад ва амнияту оромиши умумиро ҳифз кунад. Бавижа ин ки тибқи навиштаи рӯзномаҳои Шӯравӣ, “душмани ғаддоре” ба номи Амрико аз он сӯи обҳо ҳамвора дар камин нишаста буд ва ҳар замон имкон дошт, ба ин “қишлоқи тилоӣ” шабохун занад.

То ҷое, ки ба ёд дорам, бисёре аз мардуми деҳаи мо дар Фалғар аз “интихоби” Горбачев, ки аз радио шунида буданд, нафаси роҳат кашиданд, вале ин оромиши хотир чандон дер давом накард. Чун вақте рӯзномаҳо ба дасти мардум расид ва акси Горбачевро аз наздик диданд, иддае доғи пешонии ӯро ба фоли бад гирифтанд.

Ҳамсояи мо, холаи Ҳоҷибибӣ, ки аз Сои Нова, маҳалли таҷаммӯи мардуми маҳаллӣ, бармегаштанд, ба ҷои хонаи худашон рост ба хонаи мо омаданду гуфтанд, ки “подшоҳи нав” дар пешонияш хол доштаасту “илоҳӣ ҷанг нашавад ва Худо моро дар паноҳаш нигоҳ дорад.”

Яке аз хоҳарони бузургам, ки рӯзнома мехонд, сарашро бардошту нидои хушҳолона дардод, ки ин одам ҳамсоли падарамон будааст, қиёфааш ҳам то ҳадде шабеҳ аст ва мисли падарамон аз чеҳрааш “нур меборад”, пас, ҷои нигаронӣ несту ба хурофот набояд бовар кард.

Михаил Горбачев

Горбачев дарвоқеъ марде хушқиёфа буд, табассуме мармузу дилпазир дар чеҳрааш ҳувайдо буд, бисёре мегуфтанд ситорагарм аст. Ба назарам, ин чеҳраи кушоду табассуми мармуз ва гуфтори оромона ва нармаш барои бархеҳо мақбул набуд, чун зоҳиран интизор доштанд, фарде бо қиёфаи ҷиддитар ва бисёр қудратманд рӯи кор ояд ва ҳар хилофкореро монанди Сталин дарҷо бипаронад, то бар дигарон сабақ шавад.

Аҷиб ин ки ҳамаи афроде, ки чунин тафаккуре доштанд, худашон заруратан чунин ҷиддию сахтгир ва золим ба назар намерасиданд. Нармхӯ буданд, вале бовар доштанд, ки сиёсатмадор набояд нармхӯ бошад, гуё сиёсатро бо сиёҳӣ тавъам медиданд.

Амаки Абдуазим, ки ба “аризанивисӣ” шуҳрат доштанд, нороҳат ба назар мерасиданд. Хонаашон дар Меҳани Боло буд, вале назди хонаи мо як порча замин доштанд. Рӯзе барои об додани мазраъа омада буданд. Мо рӯи айвон нишаста будем, ки сару каллашон аз пушти симтури заминамон намоён шуд, бо ҳамон сабили сталинӣ ва шалвори сабзи низомӣ, ки то зону васеъ буд ва аз зону пойин танг мешуд. Ва бо мӯзаҳои порчаӣ, ки “калонҳои” колхоз низ маъмулан мепӯшиданд. Падарам ба як пиёла чой фаро хонданд. Дар суҳбат бо падарам гуфтанд, ки “ин Гурбача охир кудом балое сари СССР меорад.”

Солмандон номи раҳбари ҷадиди Шӯравиро ба шеваи порсии куҳан “Гурбочуф” талаффуз мекарданд, ҷавонҳо талаффузи русияшро тарҷеҳ медоданд. Муаллими “меҳнат”, Холов, номи ӯро бекаму кост, ба шакли “Михаил Сергеевич Горбачёв”, ба забон меовард. Ба назарам, ӯ беш аз дигарон ба Горбачев иродат дошт, чун бештари дарсҳоро ба шарҳи сиёсатҳои ӯ ихтисос медод. Чизи хоссе аз он дарсҳо ба ёдам намонда, вале калимаҳое чун “бозсозӣ” ва “ошкорбаёнӣ”-ро бори аввал онҷо шунидам.

Мо, навҷавонон, аз ин сиёсатҳо сар дарнамеовардем. Саъй мекардам, бо хондани матолибе аз рӯзномаҳое, ки ба хонаамон меомад ва саҳифаҳояшон пур аз “нутқҳои” Горбачев буд, ба асли ин сиёсатҳо бирасам. Вале аз форсии шикастабастаи он нашрияҳо, ки саршор аз калимаҳои русӣ бо мафоҳиме гунг буд, чизе ба ман оид намешуд, тоза хоб бар ман ғалаба мекард.

Аз хати порсӣ то қоидаҳои бағдодӣ

Боре як маҷлиси падару модарон дар клуби деҳа баргузор шуд, ки ҳамаи донишомӯзони мактабро онҷо бурда буданд. Аввал суханрониҳо бештар ташрифотӣ буд, вале дар миёни ҷаласа устоди равоншод Соатов аз ақиби толор бархостанду аз ҳамонҷо суханоне пуршӯр ва интиқодомез дар бораи вазъи мактаб гуфтанд. Сипас баргаштанду ба чанде аз донишомӯзони синфҳои болоӣ гуфтанд, ки чаро озодона ҳарфатонро намегӯед?

Инҷо буд, ки бори аввал эҳсос кардам, миёни омӯзгорон ҳам ихтилофи назар мавҷуд буда ва бархе аз онҳо низ бо ҳамдигар ё бо мудирон сари созгорӣ надоштаанд. Ин низоми “табақотӣ”, ки шабеҳи “буржуазӣ ва пролетар” буд, дар чашми ман шурӯъ ба ранг бохтан кард ва аз он пас бархӯрди омӯзгорон бо донишомӯзон отифитару худмонитар шуд.

Батадриҷ, ки мо бузургтар мешудем, баҳсу гуфтугӯҳо низ дар бораи сиёсатҳои ислоҳгароёнаи Горбачев дар кӯчаву паскӯча гармтар мешуд. Ман эҳсос мекардам, матолиби рӯзномаҳо низ сол ба сол ҷаззобтар мешуд ва ман бештар рӯзнома мехондам. Ба дунболи баҳсҳо перомуни забони миллӣ ва расмият ёфтани он бештари рӯзномаҳо дарсҳое барои омӯзиши хати ниёкон чоп мекарданд ва мо шуруъ кардем ба ёд гирифтани хати порсӣ. Устод Тилавмурод ҳам дар мактаб ба тадриси алифбои порсӣ шурӯъ карданд.

Ҳарчанд ҷамоҳири Шӯравӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, баъд аз кудетои моҳи август худро мустақил эълон карда буданд, ба назар мерасид, ки Шӯравӣ ҳамчунон побарҷост.

Баҳси дину эҳёи суннатҳо ҳам матраҳ буд ва расми “Бойчечак”, ки аз омадани баҳор дар авохири исфандмоҳ навид медод ва чанд соле аз байн рафта буд, дубора эҳё шуд. Дарҳои масоҷид ҳам боз шуд ва ағлаб солмандон ба масҷид мерафтанд. Насли ҷавон ҳам андак-андак равонаи масҷид шуданд ва ба хондани китоби “Қоидаҳои бағдодӣ” шурӯъ карданд.

Боре устод Маҳмудов, ки роҳбари синфи мо буданд, аз мо пурсиданд, кӣ мехоҳад ба чи нашрияе обуна шавад. Қаблан чунин пурсишҳо намешуд. Ман нашрияи “Сухан”-ро интихоб кардам, ки Насибҷони Амонӣ таъсис дода буд. Шояд як сол ё бештар аз он ин нашрияро мегирифтам, мехондам ва ҳифз мекардам. Ба синфҳои болотар, ки расидем, поямон ба маркази ноҳия боз шуда буд, дар баъзе аз олимпиадаҳо ширкат мекардем. Боре дар маркази ноҳия чашмам дар киоске ба нашрияи “Адолат” уфтод, ки онро харидам ва ба русто овардам.

Ин нашрия аз даст ба даст мегашт. Намедонам билохира куҷо қарор гирифт, ки дигар надидам. Пеш аз он нашрияи “Растохез”-ро дар дасти мудири мактаб дида будам.

Ҳаводиси маъруф ба “Баҳманмоҳи хунин” иншиъоб дар афкори умумиро бештар бармало кард. Мардум дар бораи ончи дар Душанбе ва Маскав мегузашт, гоҳ назарҳои мухолифи ҳам баён мекарданд. Ин дудастагӣ дар муҳтавои нашрияҳо низ аз ҳад зиёд намоён мешуд. Иддае бо мавҷудияти давлати Шӯравӣ аз бун мухолиф буданд. Бо ин ҳол, дар ҳамапурсии моҳи марти 1991 аксари мардум, аз ҷумла дар рустои мо, ба тарафдорӣ аз бақои Шӯравӣ раъй доданд, касе фикр намекард, ки ин давлат як сол бештар умр надорад.

Чанд моҳ баъд, замоне ки кудетои маъруф ба “ГКЧП” дар Маскав рух дод, эҳсос кардам, ки барои чанд рӯз ҳамаҷо сокиту хомӯш шуд. Касе аз сиёсат ҳарф намезад, гуё дубора ба даврони Брежнев баргашта будем.

Дар поёни русто мазраъаи танбоку доштем, ки як рӯз онҷо рафта будам. Ногаҳ дидам, ки амаки Абдуазим аз поён бо миёни хамида ва пиёда меоянд. Канори мазраъаи муаллим Холов истоданду нафасе рост карданд ва ба ӯ хушҳолона гуфтанд, ки “Гурбочуф сарнагун шуд, дубора як кас мисли Сталин сари қудрат меояд ва ҳама чиз хуб мешавад.” Ман ба муаллим Холов, ки бар бел такя зада буд, кунҷковона нигаристам. Сураташ сурх шуду чашме ба ҳам зад ва бо нимтабассум гуфт, “шумо ин хабара аз куҷо шунидед? Ин дурӯғ аст.”

Наздик буд бо ҳам дастбагиребон шаванд. Аз ваҷоҳати ҳарду маълум буд, ки қаблан ҳам мушоҷарае бар сари Горбачев доштаанд. Акнун яке эҳсоси пирӯзӣ дошту дигарӣ аз нокомӣ ба танг омада буд. Ба назари ман ин тур омад. Чанде рӯз баъд, ки кудето шикаст хӯрд, дубора нашрияҳо ба русто сарозер шуд ва баҳсҳо доғ шуд, вале ман дигар ин дуро надидам, ки бо ҳам суҳбат карда бошанд.

Раҳмон Набиев ё Давлати Худоназар?

Ба ҳар ҳол, сукут рахт басту гуфтугӯҳо дар бораи сиёсат ва иттифоқоте, ки ба дунболи он дар Душанбе рух дод, аз ҷумла яке пас аз дигаре мустақил шудани ҷамоҳири шӯравии собиқ, дубора дар фазо печид. Дудастагӣ ва ихтилофи назарҳо дар миёни рустоиён бавижа дар замони интихоботи раёсати ҷумҳурии Тоҷикистон ба авҷи худ расид. Ман аксе таблиғотиро аз Давлати Худоназар аз байни яке аз нашрияҳо гирифтаму бурдам ба маҳалли таҷаммӯи рустоиён ва бар дарвозае часпондам. Соате пас дубора онҷо рафтам ва дидам, ки он аксро пора карда буданд.

Дар ин интихобот (24-уми ноябри 1991) Раҳмон Набиев баранда шуд, ки ростӣ, бар муроди ман набуд. Мехостам, як шахсияти фарҳангӣ, ислоҳталаб ва ҷаҳондида раисҷумҳур шавад. Давлати Худоназар бо меъёрҳои он замони ман барои як раисҷумҳур бештар ҳамхонӣ дошт. Фикр мекардам, афкораш пешрафтатар буд ва бо таваҷҷуҳ ба сафарҳое, ки ба хориҷа дошт, бо кишварҳои дигар метавонист робитаҳои беҳтаре эҷод кунад, дар ҳоле ки Набиев шабеҳи раисони колхозҳои Шӯравӣ буд, ки аз ваҷоҳаташон хушам намеомад.

Ҳарчанд ҷамоҳири Шӯравӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, баъд аз кудетои моҳи август худро мустақил эълон карда буданд, ба назар мерасид, ки Шӯравӣ ҳамчунон побарҷост. Ҳудуди як моҳ пас аз интихоботи Тоҷикистон ва дар пайи имзои қарордоди Беловеж Шӯравӣ барои ҳамеша ба таърих пайваст.

“Ҳукумат ба фикри ҳифзи пойгоҳ ва ҷойгоҳи худ буд”

Даврони ҳукумати Горбачев ҳам ба поён расид. Муҳимтарин мероси ӯ барои насли даврони мо истиқлоли Тоҷикистон буд, истиқлоле, ки ба бовари бисёре, муфт омад, вале баъдан мо баҳои гароне барои он пардохтем. Чизи дигари он даврон ҳамин иншиъоб ё дудастагӣ дар афкори умумист, ки дигар ҳаргиз рахт набаст. Иншиъобе, ки баъдан аз сӯи мақомҳои вақти Тоҷикистон бадурустӣ мудирият нашуд ва мардумро ба ду майдон кашид, думайдонӣ ҳам ба ҷанги дохилӣ доман зад.

Ҳукумати феълӣ ҳамеша дам аз ваҳдат мезанад, вале рӯйдодҳои чанд соли охир собит кард, ки ҳеч ваҳдати воқеӣ дар Тоҷикистон вуҷуд надорад.

Аз диди ман, мақомҳои вақти Тоҷикистон, ки аз фурӯпошии Шӯравӣ ҳайратзада шуда буданд, ба дарки дурусти Истиқлол нарасиданд, маънои онро нафаҳмиданд. Ҳанӯз худро вобастаи Кремлин медонистанд ва мунтазир буданд, ки касе аз Маскав ояду ба ҷои онҳо тасмим бигирад ва кишварро аз ин ранҷу кулфат берун кашад. Ба ҷои тасмимҳои қотеонатар дар ростои коҳиши таниш ва ҳифзи оромиши умумӣ, ба иқдомоте даст заданд, ки эҳсосоти умумиро бештар барангехт ва ба танишҳои бештаре доман зад.

Ҳукумати вақт бештар ба фикри ҳифзи пойгоҳ ва ҷойгоҳи худаш буд ва натиҷааш ин шуд, на тавонист ҷойгоҳашро ҳифз кунад ва на тавонист ооромишро ба мардум баргардонад.

Ин ки баъдан чи шуд, аз маҷоли ин бас хориҷ аст, вале бо гузашти се даҳа аз фурӯпошии Шӯравӣ мебинем, ки он иншиъоб ва дудастагӣ, ки дар даврони зимомдории Горбачев падид омад, ҳамчунон гиребонгири миллат ва ҷомеаи Тоҷикистон аст.

Касоне ҳанӯз ҳам ҳасрати Шӯравиро мехӯранд ва дилашон барои зиндагии “серу пури” он даврон танг аст, ба Горбачев ҳам дар ҳар фурсати мумкин нафрин мефиристанд. Гурӯҳи дигар озодӣ ва истиқлолро арзише бартар ва муҳимтар медонанд, агарчи ин истиқлол ноқис ва осебдида аст ва ба сурати комил ба аҳдоф ва ормонҳояш, монанди эҳёи хати порсӣ, нарасидааст. Ҳарчанд ҳукумати феълӣ ҳамеша дам аз ваҳдат мезанад, вале рӯйдодҳои чанд соли охир собит кард, ки ҳеч ваҳдати воқеӣ дар Тоҷикистон вуҷуд надорад.

Манбаъ: Родию Озодӣ

Достони лаби хомӯш: ҳузури Соя дар Тоҷикистон

 

Амир Ҳушанги Ибтиҳоҷи Соя. Теҳрон, 27 октябри соли 2013

Исфандиёри Одина,
рӯзноманигори озод

Замоне ки тоза ба ҳадди булуғ мерасидам, китобе ба дастам уфтод, ки фикр мекунам таъсири жарфе бар рӯҳияи ман гузошт, чунончи муддати мадиде дил бар он барниҳода ва чашм аз он барнамедоштам. Маҷмӯъае буд аз ашъори сухансароёни ҷадиди Эрон ба номи “Амвоҷи Корун”, ки дар соли 1973 ба кӯшиши адабшиноси фақид, Аълохони Афсаҳзод, чоп шуда ва шеърҳое аз Ҳушанги Ибтиҳоҷи Сояро низ дар бар дошт. Аз ҷумла ғазали машҳури “Имшаб ба қиссаи дили ман гӯш мекунӣ”, ки Зафари Нозим, овозхони саршинос, оҳанге бар он баста буд ва садои ӯро, то бузург шудем, ҳамора аз родиюи Тоҷикистон мешунидем.

Имшаб ба қиссаи дили ман гӯш мекунӣ,
Фардо маро чу қисса фаромуш мекунӣ...
Дастам намерасад, ки дар оғӯш гирамат,
Эй моҳ, бо ки даст дар оғӯш мекунӣ?

Даврони донишҷӯии мо, ки бо замони ҷанги дохилии Тоҷикистон мусодиф буд, бештар бо шунидани таронаҳое аз Аҳмади Зоҳир сипарӣ шуд – овозхони фақид, ки низ ин чакомаро ба лаҳне бисёр ғамангез ва ҷаззоб месуруд. Ин ғазал вирди забони мо буд – насли даврони ҷанг, насли сӯхтаву сӯгвор, насли маҳрум, насли гуруснаву ошиқ. Тайи ду рӯзи ахир мавҷе аз сӯгномаҳо, аз ҷумла ҳовии ин ғазал, бар паҳнаи тоҷикистонии Фейсбук сарозер шуд. Шоъири пуровоза Гулрухсори Сафӣ аз Соя ба ъунвони “шоъири шеърҳои офтобӣ” ном бурда ва менивисад:

Шеър шери бешаи андешаи бехоби шоирҳост.

Шеър беморист! Бемории зист!..

Офтоб ҳарчанд андар соя ранги заъфарон дорад,

Меҳри Соя арғавонӣ,

Шеъри Соя офтобист!...

Аз лобалои ин сугномаҳо чашмам ба ғазале аз Мағфирати Юсуфӣ уфтод, ки ба ин шеъри Соя посух медод – урфе, ки дар миёни шуъаро аз қадим роиҷ буда ва ба ин орояи адабӣ “назира” ё “ҷавобия” гӯянд: шоъире матлаберо баён мекунад ва шоъири дигар ё бар ҳамон вазну қофия чакомае месарояд ё дар тақобул бо гӯяндаи аввал матлабе тоза ва гоҳ мутазод баён мекунад ва бо ӯ ба муколима мепардозад:

Чун ҳарфи пуршарори туро гӯш мекунам,
Андӯҳу дарди хеш фаромӯш мекунам...
Ту меравию пушти сарат гиря мекунам.
Ёде аз он хумори шаби дўш мекунам.

Аввалин маҷмӯъаи ашъори Амир Ҳушанги Ибтиҳоҷи Соя дар Тоҷикистон ба номи «Замин» дар даврони Шӯравӣ ба кӯшиши устоди донишкадаи ховаршиносии Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон, Луқмон Нуъмонуф, чоп шуд. Ашъори Соя дар тазкираҳо ва маҷмӯъаҳои дигаре аз осори шоъирони эронӣ ва ҳамчунин дар нашрияҳои адабию фарҳангии Тоҷикистон ба хатти сириллик чоп шудааст.

Сояҳо, зери дарахтон, дар ғуруби сабз мегирянд,
Шохаҳо чашминтизори саргузашти абр,
В-осмон чун ман ғуборолуди дилгире,
Бод бӯи хоки боронхӯрда меорад...

Соле пеш маҷмӯъае аз ашъори Соя ба номи «Роҳеву оҳе» ба кӯшиши Исмоили Зарифӣ, рӯзноманигор ва шоъир, дар Душанбе мунташир шуд. Зоҳиран ин аввалин китобаш буд, ки дар даврони истиқлоли Тоҷикистон чоп шудааст. Оқои Зарифӣ қабл аз чопи ин маҷмӯъа дар сафҳаи фейсбукии худ ибрози таассуф карда буд, ки Сояро дар Тоҷикистон “кам медонанд ва кам мехонанд.”

«Гуфтанӣ нестам, ки мо Сояро намешиносем, шеъри ӯро намедонем. Ашъори ӯ борҳо дар маҷаллаҳои “Садои Шарқ”, “Паёми Суғд”, “Адаб” ва дигар нашрияҳои давриву маҷмӯаҳои дастаҷамъӣ ба нашр расидаву аҳли адаб ва мутолиа шеъри ӯро мехонанд, чанде аз фарҳангиёни мо бевосита бо шоир саодати ошноӣ доранд. Вале то имрӯз китоби ӯ дар ватани мо нашр нашудааст.»

Албатта, ба истиснои Фурӯғ ва Нодирпур, ки аз маҳбубияти болое бархурдоранд, бисёре аз ҳаводорони шеър дар Тоҷикистон шинохти чандоне аз шуъарои ду қарни ахири Эрон, аз ҷумла Соя, надоранд, ҳарчанд мисраъе аз як шеъри ӯ ба номи “Эрон, эй саройи умед” дар замони тазоҳуроти даҳаи 1990 ба шиъори муътаризон алайҳи низоми Шӯравӣ дар Душанбе табдил шуда буд. Эшони Қиёмиддини Ғозӣ, рӯҳонии маъруф, ки се сол пеш дар зиндоне дар ҳаволии ин шаҳр даргузашт, ин шиъорро бо садои гиро мехонд ва мардум ҳамовозӣ мекарданд:

Эрон, эй саройи умед, бар бомат сапеда дамид,
Бингар, к-аз ин раҳи пурхун, хуршеди хуҷаста расид...

Эй Эрон, ғамат марасод!
Ҷовидон шукӯҳи ту бод!
Роҳи мо, роҳи ҳақ, роҳи беҳрӯзист,
Иттиҳод рамзи пирӯзист!...

Ин аз ҷумлаи ашъори сиёсии Соя аст – шоъире, ки камтар ба сиёсат пардохта ва бештари нивиштаҳояш ошиқона ва тағаззулӣ аст, ҳарчанд ба хотири тамоюлоти чапгароёна ва пуштибонӣ аз ҳизби Тӯда чанд моҳеро пас аз инқилоби Эрон дар зиндон сипарӣ кард. Аз ашъори дорои мазомини сиёсию иҷтимоъии таъсиргузори ӯ, шеъри “Дер аст, Голиё” аст, ки гароишҳои чапии ӯро бозтоб медиҳад:

Дар гӯши ман фасонаи дилдодагӣ махон,
Дигар зи ман таронаи шӯридагӣ махоҳ,
Дер аст Голиё!...
Зебост рақсу нози сарангуштҳои ту,
Бар пардаҳои соз,
Аммо ҳазор духтари бофанда ин замон,
Бо чирку хуни захми сарангуштҳояшон,
Ҷон мекананд дар қафаси танги коргоҳ,
Аз баҳри дастмузди ҳақире, ки беш аз он
Партоб мекунӣ ту ба домони як гадо...

Баъд аз раҳоӣ аз зиндон, Соя муддате ба мутолеъаи девони Ҳофиз машғул буд ва тафсири хосси худро аз ғазалиёти ӯ ироа дод. Ин мутолеъа дар осори худаш низ бетаъсир набуд ва аксари мунтақидон бар ин боваранд, ки Соя дар оғоз дар ғазал аз Ҳофиз пайравӣ мекард, вале батадриҷ роҳи худро паймуд.

Диле, ки пеши ту раҳ ёфт, бозпас наравад.
Ҳавогирифтаи ишқ аз пайи ҳавас наравад...
Дило бисӯзу ба ҷон барфурӯз оташи ишқ,
К-аз ин чироғи ту дуде ба чашми кас наравад...
Бар остони ту чун Соя сар ниҳам ҳама умр,
Ки ҳарки пеши ту раҳ ёфт, бозпас наравад.

Ғазали орифонаи дигаре аз ӯ бештар рангу бӯи ашъори Мавлоноро дорад:

Мужда бидеҳ, мужда бидеҳ, ёр писандид маро,
Сояи ӯ гаштаму ӯ бурд ба хуршед маро,
Каъба манам, қибла манам, сӯи ман оред намоз,
Кон санами қибланамо хам шуду бусид маро.

Ҳушанги Ибтиҳоҷ дар замоне по ба ъарсаи адабиёт гузошт, ки насле аз шоъирони ҷадид бо сабки тозае рӯи кор омад. Саромади сабки ҷадид Нимо Юшиҷ буд ва касоне чун Аҳмади Шомлу, Ахавони Солис, Суҳроби Сипеҳрӣ, Нодири Нодирпур, Фурӯғи Фаррухзод, Симини Беҳбаҳонӣ, Фаридуни Муширӣ, Ядуллоҳи Рӯъёӣ ва дигарон аз муҳимтарин намояндагони он буданд. Он замон, баҳсу ихтилофоте низ байни тарафдорони сабки суннатӣ ва ҷадид даргирифт. Соя дар ҳарду сабк ашъоре тару тоза суруда ва маъноҳо ва мазомине бадеъ халқ кардааст, монанди ин дубайтӣ, ки моро ба ёди таронаҳои Бобо Тоҳир мебарад:

Чу най месӯзам аз доғи ҷудоӣ,
Дареғо, эй насими ошноӣ,
Чунон гаштам ғуборолуди ғурбат,
Ки нашносам, ки худ будам куҷоӣ.

Соя дар соли 1987 ба Олмон рафт ва бақияи умри худро ағлаб дар онҷо сипарӣ кард ва ҳамонҷо даргузашт, агарчӣ соле чанд бор ба Эрон ҳам сафар мекард. Ба гуфтаи Умари Сафар, устоди Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, Соя боре барои ширкат дар яке аз ҷашнҳо ба Душанбе даъват шуда буд, вале ин сафар анҷом нашуд. Бо ин ҳол, ҳузури Соя дар Тоҷикистон маҳсус аст ва дар оянда шояд пуррангтар шавад. Бавижа ин ки худи устод Сафар мегӯяд шуморе аз ашъори Сояро дар родиюи Тоҷикистон қироат ва забт карда ва ин садоҳо гоҳгоҳе пахш мешавад. Алоқамандони шеъраш метавонанд видеуҳои бисёре аз шеърхонии худи ӯро низ дар Ютюб ва шабакаҳои дигари иҷтимоъӣ бибинанду гӯш кунанд.

Нишастаам ба дар нигоҳ мекунам,
Дарича оҳ мекашад,
Ту аз кудом роҳ мерасӣ?
Хиёли диданат чи дилпазир буд,
Ҷавониям дар ин умед пир шуд,
Наёмадиву дер шуд...

Амир Ҳушанги Ибтиҳоҷ, мутахаллис ба Соя, зодаи 1306 хуршедӣ (1928) дар Рашт, дар шимоли Эрон, буд. Нахустин маҷмӯъаи осораш ба номи “Нахустин нағмаҳо” дар соли 1325 дар Теҳрон мунташир шуд. Баъд маҷмӯъаҳое ба номҳои “Сароб”, “Сиёҳмашқ”, “Шабгир”, “Чанд барг аз Ялдо” низ интишор дод.

Ғазали “Имшаб ба қиссаи дили ман гӯш мекунӣ” дар ин шабу рӯзҳо беш аз гузашта дар фазои маҷозӣ танинандоз аст. Гӯшҳои зиёде аз ҷумла дар Тоҷикистон ба қиссаи дили хомуши Соя гӯш медиҳанд, вале умед аст, ки ин “шоъири шеърҳои офтобӣ” монанди ин қисса ба ин зудиҳо фаромуш нашавад.

Манбаъ: Родию Озодӣ