Гила ё гилоя, пойиз ё тирамоҳ: кадоме дуруст аст?

Исфандиёри Одина

Ба дигарон фиристед

декабр 15, 2024

Исфандиёри Одина, рӯзноманигор ва пажӯҳишгар

Аз дардҳои куҳнаи бархе аз фарҳангиёни тоҷик таассуби бемаврид нисбат ба маҳалли худашон аст. Маҳалгароӣ ба шаклҳои гуногун дар миёни онҳо зоҳир мешавад: гоҳ дар қолаби баҳсҳои сиёсию иҷтимоӣ, гоҳ дар гуфтмони торихию фарҳангӣ. Гоҳ ин таассуб маҳдуд ба рустову шаҳристон ё зодбуми кӯчакашон мешавад, гоҳ ҳавзаҳои бузургтаре чун Варорӯду Хуросон ва Форсу Озарбойҷонро ҳам фаро мегирад.

Бавижа дар баҳсҳо перомуни забони порсӣ мебинем, ки касоне дар Тоҷикистон вожаҳову иборотеро ба маҳаллу минтақаи худ нисбат медиҳанд ва корбурди онҳоро бар таъбирҳо ва калимоти дигар афзал мешуморанд – сирфан бо такя ба ин бовари козиб, ки гуё дастаи дувум аз ин вожаҳо ва истилоҳот мутааллиқ ба “дигарон” аст.

Батозагӣ чашмам ба намунае аз ин даст нивиштаҳо уфтод: “Шакли саҳеҳу дурусти калимаи “гилоя” вожаи “гила” ва калимаи “пойиз” вожаи тоҷикии “тирамоҳ” аст. Қаламбадастони мо ба лаҳҷаи теҳронии забони форсӣ тақлид намуда, чунин менависанд, ки дуруст нест. Калимаҳои тоҷикӣ асилтар ва зеботаранд.”

Ин ки чи калимае зебову дигаре зишт аст, сирфан ба салиқаи шахсӣ бармегардад, ки бар сари он наметавон баҳс кард. Ин маворид пеш меояд, ки касе аз вожа ё таркибе хушаш меояд, вале фарди дигар чунин алоқа ё тамоюле ба он надорад. Ин амре табиъист, магар ин ки ғаразе, монанди гароишҳо ва таъассуботи маҳаллӣ, дар кор бошад.
Вале ин иддио, ки фулон калима дурусту асил асту дигаре ғалат, ё фулон вожа ба гӯиш ё лаҳҷаи хоссе таъаллуқ дорад, аз назари забоншиносӣ қобили баҳс аст. Дар ин матлаб ба баррасии чунин вожаҳо дар нақли қавли боло мепардозем.

Гила ва гилоя

ИНЧУНИН, БИХОНЕД:

"Яғнобӣ зивок". Мустанад дар бораи забоне, ки бo хатари нобудӣ рӯбарӯст

Ин ду вожа дар миёни порсизабонон корбурди фаровоне доранд. Ҳарду ҳаммаъно, ба чами шиква ё шикоят ва тақрибан ҳамшакланд. Дарвоқеъ “гилоя” гунае таҳрифшуда аз “гила” аст, ки бештар дар гӯиш ба кор меравад, ҳарчанд вориди фарҳанги форсии Амид ҳам шудааст. Ин вожа эҳтимолан таҳти таъсири “шикоя” ё “шиквоия”, ки гоҳ ба ҷои шиква ва шикоят ба кор меравад, ба шакли “гилоя” даромадааст.

Шакке нест, ки “гила” саҳеҳтар аст. Бо ин ҳол, наметавон гуфт, ки ин вожа сирфан “тоҷикӣ” ва “гилоя” мутааллиқ ба гӯиши баистилоҳ “теҳронӣ” бошад. Ин иддио дар беҳтарин ҳолат як бовари козиб аст. Шуаро ва удабои як садаи ахири Эрон аз вожаи “гила” фаровон кор гирифтаанд, масалан Шаҳриёр, шоири маъруф, мегӯяд:

ГИЛАЕ кардаму аз як ГИЛА бегона шудӣ,
Ошноё, ГИЛА дорам зи ту чандон, ки мапурс.

Ё Парвини Эътисомӣ гуфта:

Гаштем бешумору надидем оқибат,
Як некрӯз к-ӯ ГИЛА аз осмон надошт.

Шояд бигӯед инҳо шеър аст ва дар забони рӯзмарраи эрониён “гила” ба кор намеравад. Хуб, ин ҳам матлабе аз торнамои “Интихоб” ба торихи 24-уми майи гузашта: “Сайид Аҳмади Хотамӣ, имоми ҷумъаи муваққати Теҳрон, аз мусаввабаи таътилии шанбеҳо ГИЛА кард ва гуфт: Аз таътилии шанбе ГИЛА дорем. Ин чӣ мусаввабае буд?!...”

Ё унвони матлабе аз торнамои Висто: “ГИЛАИ Саҷҷоди Наҷафӣ аз бетаваҷҷуҳиҳо ба забони форсӣ...” Унвони матлаби дигаре аз “Соъиднюз”: “Меҳрони Мудирӣ: Наргиси Муҳаммадӣ омад давриҳамӣ, аз бехостгорӣ ва бешавҳарӣ ГИЛА кард...”

Инҳо нишон медиҳанд, ки вожаи “гила” дар Эрон корбурди фаровон дорад, агарчи корбурди “гилоя” ҳам дар фазои расонаҳои форсизабон андак нест. Ва итлоқи яке аз ин ду вожа ба Эрону дигаре ба Тоҷикистон аз ноогаҳист.

Тирамоҳ ё тирмоҳ?

Ба назар мерасад ин вожа ба шакли “тирамоҳ” (تیره‌ماه) дар луғатномаҳои куҳани порсӣ дарҷ нашуда, ба истиснои “Фарҳанги забони тоҷикӣ”, нашри соли 1969-ум дар Маскав, ки ҷумлае аз Аҳмади Дониш дар он ба унвони намуна оварда шуда: “ТИРАМОҲ «تیره‌ماه» фасли сол, ки баъд аз тобистон меояд, фасли хазон, поиз. Филвоқеъ сардии шамоли тирамоҳ ва расидани хазон аломати навид ... аст. Аҳмади Дониш."

Аммо ҳамин фарҳанг дар шарҳи вожаи "тирмоҳ/тирмаҳ" (تیرماه/تیرمه), бидуни ҳои дучашмӣ (ه) дар байн, онро номи моҳи шамсӣ хонда, вале дар байте, ки ба унвони намуна овардааст, ин вожа маънои фасли солро мерасонад: “ТИРМОҲ//ТИРМАҲ, تیرماه||تیرمه моҳи чоруми соли шамсӣ, ки ба 22 июн — 22 июл рост меояд; моҳи якуми тобистон; муқ. тир II 2.

Биҳиштвор машоми ҳаёт тоза кунад,
БАҲОРУ ТИРМАҲ обу ҳавои ин манзил. Исмат”

ИНЧУНИН, БИХОНЕД:

"Мехоҳем гумрук боҷхона шавад, суғурта – бима, вале муҳлат даркор" ВИДЕО

Аз ин даст таноқузот дар баргардони вожаҳо ва номҳо аз хатти порсӣ ба сириллик дар китобҳои чопи Шӯравӣ фаровон аст. Бино бар ин, баъид нест, ки дар дастнивиси китоби Аҳмади Дониш ин вожа ба шакли “тирмоҳ” омада бошад, то “тирАмоҳ”.

Моҳи тира?

Табиист, ки маънои “тирамоҳ” моҳи тира аст ва дар мавриди моҳ ва фасли сол ин маъно гунг ба назар меояд. Бавижа ин ки дар бештари рӯзҳои пойизӣ ҳаво дар саросари фалоти Эрон рӯшан ва офтобист. Фирдавсӣ дар байте ду вожаи “тира” ва “моҳ”-ро канори ҳам гузошта ва ба маънои “тирагии маҳтоб” ба кор бурдааст:

Баромад яке абру шуд тира моҳ,
Ҳаме тир борид аз абри сиёҳ.

Шуарои дигаре ҳам ба ҳамин маънӣ ин ду вожаро канори ҳам ба кор бурдаанд. Бо ин ҳол, ба назар мерасад дастикам дар ду маврид – дар ашъоре аз Сӯзании Самарқандӣ ва Анварии Абевардӣ “тира моҳ” (яъне тирамоҳ: تیره ماه) ба маънои фасли сол омадааст:

ТИРАМОҲ омад ба хидмат, то кунад дар боғҳо,
Шохсоронро ба рӯзи сури ту динорбор. (Сӯзанӣ)

ТИРАМОҲИ умедро дода,
Ба сабои вафо мизоҷи рабеъ. (Анварӣ)

Маънои фасли сол дар байти аввал аз онҷо бармеояд, ки вожаи “динорбор” бар шабоҳати баргҳои хазон ба зардии динор далолат мекунад. Дар байти дувум шоир дар баробари тирамоҳ басароҳат аз вожаи “рабеъ” (баҳор дар ъарабӣ) кор гирифтааст.

Бо ин ҳол, ин ки вожаи "тирамоҳ" (تیره‌ماه) саҳеҳ бошад, маҳалли тардид аст, зеро дар бештари манобеи куҳан номи ин фасл "тирмоҳ" (تیرماه) зикр шуда ва низ ишора ба моҳи тир дорад. Ин ном дар ваҳлае аз торих маънои фасли солро гирифта, мисли “баҳор”, ки он ҳам дар оғоз номи моҳе (“сураваҳора”) дар забони порсии бостон (даврони Ҳахоманишиён) буда ва баъд ба маънои фасли сол ривоҷ ёфтааст.

Мардум ҳам номи ин фаслро бештар ба шакли “тирмоҳ” талаффуз мекунанд. Ман ҳанӯз кӯдак будам, ки аз бузургсолони русто “тирмо(ҳ)” шунидаам, на “тирАмоҳ”, ки ин якеро баъдҳо дар мактаб аз китобҳои чопи Шӯравӣ ёд гирифтем.

Поиз ё пойиз

Номи дигари ин фасл поиз ё пойиз аст. Ин вожа нисбат ба “тирмоҳ” корбурди фаровонтаре дар адаби куҳани порсӣ дорад. Шуарои порсигӯ аз гӯшаву канори мухталифи Эронзамин, аз шарқу ғарб ва шимолу ҷануб, аз ин ном истифода кардаанд. Чунончи худи Фирдавсӣ аз “пойиз” ба маънои хазони умр кор гирифта:

Даҳу ҳашт бигзашт сол аз бараш,
Ба пойиз чун тира гашт афсараш.

ИНЧУНИН, БИХОНЕД:

"Маданӣ" ба ҷои "гражданӣ" дар Тоҷикистон. Навбати Суду Прокуратура?

Дар осори дарҷшуда дар торнамои Ганҷур ин вожа дастикам чиҳил бор ба маънои фасли сол аз сӯи шуаро ба кор рафта, дар ҳоле ки корбурди “тирмоҳ” ҳамагӣ 8 бор ва “тирамоҳ” аз ду маврид бештар нест. Намунае аз корбурди "пойиз" аз сӯи Мавлонои Балхӣ, ки ба иддиъои тоҷикистониҳо, зодаи Вахш, буд:

Гулрухон рӯй намоянд, чу рӯ бинмоем,
Ки баҳорем дар он боғ, на мо ПОЙИЗЕМ.

Ба назар мерасад, дар осори Мавлоно дастикам дар 12 маврид вожаҳои “пойиз” ва “пойизӣ” ва танҳо дар як маврид “тирмоҳ” ба маънои фасли сол ба кор рафтааст:

Пир тобистону халқон ТИРМОҲ,
Халқ монанди шабанду пир моҳ.

Ҳоло, ки Мавлонои Балхӣ вожаи “пойиз”-ро фаровон ба кор бурда, чиро як тоҷики варорӯдии имрӯз бояд аз корбурди он худдорӣ кунад? Сирфан бо ин иддиои ботил, ки ин ном ба гӯиши "теҳронӣ" (ё ҳар ҷои дигаре) мутааллиқ аст?

Корбурди ҳеч яке аз ин номҳо ҳеч рабте ба маҳаллу минтақаи хоссе надорад ва ин номҳо дар ғарбу шарқ ва шимолу ҷануби Эронзамин ба таври мусовӣ роиҷ будаанд ва ба ҳамин шева ҳам дар адаби куҳани порсӣ бозтоб ёфтаанд. Рабт додани вожаҳои забон ба маҳаллу минтақае хос бо ангезаҳои маҳалгароёна коре ношоист аст.

Манбаъ: Родиуи Озодӣ

Наврӯз дар моҳи август. Ҷашни қадимӣ дар миёни порсиёни Ҳинд

 

Исфандиёри Одина, рӯзноманигор

август 16, 2024

Рӯзи панҷшанбеи 15 август баробар бо оғози моҳи фарвардин дар тақвими Шаҳаншоҳии роиҷ дар миёни порсиён ё зартуштиёни Ҳинд буд! Бар асоси ин тақвим, бисёре аз гурӯҳҳо ва анҷуманҳои порсиён дар Ҳинд ва дар гӯшаву канори ҷаҳон бо рафтан ба оташкадаҳо ва баргузории маросиме аз ҷашни Наврӯз ва оғози соли нави 1394 дар солшумории яздигирдӣ таҷлил карданд.

Ҷашни Наврӯз дар моҳи август ва дар миёнаи тобистон? Бале, аҷиб ба назар меояд, на? Барои бисёре аз тоҷикони Варорӯд баргузории ҷашни Наврӯз дар миёнаи тобистон шояд шигифтангез ё мояи тааҷҷуб бошад, чун дар ин сомон аз Наврӯз маъмулан дар аввали баҳор (1 фарвардин = 20-21 март) таҷлил мешавад. Дар зеҳни мо Наврӯз ҳамеша ба анҷоми фасли зимистон ва оғози баҳору бедории табиат, гарм шудани ҳаво ва рӯйидани сабзаву гул пайванд дорад.

Баргузории ин ҷашн дар кишварҳои мухталифи ҳавзаи фарҳанги эронӣ аз Осиёи Миёна ва ғарби Чин ва Афғонистону Покистон гирифта, то Эрону Қафқозу Туркия ва Ироқ ривоҷи густардае дорад. Дар бархе аз ин кишварҳо ҷашне расмӣ аст. Созмони илмӣ, омӯзишӣ ва фарҳангии Милали Муттаҳид (ЮНЕСКО) ҳам чанд сол пеш онро ба унвони мероси номалмус (ғайримоддӣ)-и фарҳанги ҷаҳонӣ ба расмият шинохтааст.

Тақвими ‘Шаҳаншоҳӣ’

Зартуштиёни Ҳинд, ки тақрибан 1000 то 1300 сол пеш аз, дар пайи ҳамлаи араб ба Эрон ва паҳн шудани ислом ба Ҳинд муҳоҷир шуда ва акнун бештар бо номи “порсӣ” маъруфанд, Наврӯзро ағлаб бар асоси тақвими мавсум ба Шаҳаншоҳӣ дар замоне баробар бо 15 август ҷашн мегиранд. Ин яке аз се тақвими роиҷ дар миёни порсиён аст, ки ба номҳои Шаҳаншоҳӣ, Фаслӣ ва Кадмӣ (қадимӣ) маъруфанд.

Тақвими Шаҳаншоҳӣ, чунончи аз номаш пайдост, ба низоми подшоҳии Сосониён рабт дорад, ки то замони ҳамлаи араб дар Эрон ривоҷ дошт. Тибқи ин тақвим, солшумории эрониён аз даврони бар тахт нишастани подшоҳон шурӯъ мешуд. Ин ки эрониён замонро аз рӯзи ба тахт нишастани подшоҳи нав ҳисоб мекарданд, дар манобеъи куҳан, аз ҷумла дар китоби “Осор-ул-боқия”-и Берунӣ, ҳам ёд шудааст.

Ба назар мерасад, ки тақвими Шаҳаншоҳии порсиёни Ҳинд аз замони бар тахт нишастани Яздгирди Шаҳриёр, охирин подшоҳи силсилаи Сосонӣ дар Эрон (баробар ба соли 632 милодӣ) шурӯъ шудааст. Номи гоҳшумории яздгирдӣ ҳам аз инҷо бармеояд. Албатта онро набояд бо гоҳшумории дигари яздгирдӣ, ки аз замони марги Яздигирд оғоз мешавад, иштибоҳ гирифт.

Тибқи суннате, ки дар китоби “Бундаҳишн” зикр шуда, дар ҳар чаҳор сол мебоист як рӯз ё дар ҳар ҳар 40 сол даҳ рӯз ё дар ҳар 120 сол як моҳ ё дар ҳар 600 сол панҷ моҳи кабиса (ваҳизаг) ба гоҳшумор изофа мешуд. Аммо дар пайи ҳамлаи араб ва нобасомониҳои он рӯзгор ва кӯчидани порсиён ба Ҳинд афзудани рӯзҳо ё моҳҳои “ваҳизаг” ба солшуморӣ таътил шуд. Дар натиҷа, байни моҳи фарвардин дар тақвими Шаҳаншоҳӣ ва оғози баҳор, ки мебоист ҳамзамон бошад, тақрибан 200 рӯз фосила эҷод шудааст.

‘Кадмӣ’ ва ‘фаслӣ’

Тақвими кадмӣ ё қадимӣ ба тақвиме гуфта мешавад, ки аз даврони ҳамлаи араб ба Эрон дар миёни зартуштиёни эронӣ роиҷ буда ва он ҳам дар пайи нобасомониҳои рӯзгор ва афзуда нашудани рӯзҳо ё моҳҳои ваҳизак дучори таҳриф шудааст. Дар соли 1720 як мӯбади зартуштии эронӣ ба Ҳинд сафар мекунад ва мебинад, ки байни тақвими роиҷ дар миёни зартуштиёни Эрон ва тақвими роиҷ дар миёни зартуштиёни Ҳинд як моҳ фосила ҳаст.

Баъд аз муддате баррасиҳо, шуморе аз мӯбадони порсии Ҳинд бо таваҷҷуҳ ба ин ки Эрон сарзамини бостонии онҳост ва мумкин аст тақвими эрониён дурусттар бошад, ин тақвимро мепазиранд, ки ба номи “кадмӣ” (қадимӣ) маъруф аст. Ин тақвим ҳам дар миёни зартуштиёни Ҳинд ривоҷ дорад, бавижа дар миёни зартуштиёни эроние, ки аз садаи 18 милодӣ ба баъд ба Ҳинд муҳоҷир шуданд. Гурӯҳи дувум бар хилофи порсиён бештар бо номи “иронӣ” маъруфанд. Ба ҳар ҳол, ҳарду гоҳшуморӣ бидуни афзудани рӯзҳо ва моҳҳои ваҳизаг тайи садаҳо дучори инҳироф шудаанд.

Бо таваҷҷуҳ ба ин вазъият, дар соли 1906 як мӯбади порсӣ дар шаҳри Мумбай (ҳамон Бомбейи пешин) ба номи Хуршедҷӣ Комо гоҳномаи ҷадиде таҳия кард, ки баъдҳо ба номи “фаслӣ” маъруф шуд. Ин тақвим ба лиҳози шумориши рӯзу моҳу сол нисбатан дақиқ аст. Он баъдҳо аз сӯи зартуштиёни Эрон ҳам ба унвони тақвими нисбатан дақиқ ва бо номи “бостонӣ” пазируфта шудааст.

Баъдҳо тақвимҳо ва гоҳшумориҳои дигаре, аз ҷумла бар мабнои замони поягузории имперотурии Ҳахоманишиён, ё замони фарзии зуҳури дини Зартушт дар миёни гурӯҳҳои мухталифе аз зартуштиён ва эрониёни мусалмон эҷод шудаанд, ки дар фурсате дигар ба онҳо хоҳем пардохт. Вале суннати баргузории ҷашни Наврӯз бар мабнои тақвими Шаҳаншоҳӣ дар миёни порсиён ҳамчунон боқист.

Фарвардигон

Бар ин асос, Наврӯз ва соли нави порсиён бар асоси тақвими Шаҳаншоҳӣ имсол аз 15 август оғоз мешавад. Ойинҳои наврӯзии порсиёни Ҳинд дар мавориде ба суннатҳои наврӯзии тоҷикону эрониён шабоҳат дорад, вале албатта ҷанбаҳои динии он барҷастатар аст. Масалан, маросими “Фарвардигон”, ки тайи даҳ рӯз қабл аз Наврӯз анҷом мешавад ва миёни порсиён бештар бо номи “муктад” маъруф аст, дар миёни тоҷикону эрониёни мусалмон вуҷуд надорад.

Ба гуфтаи мӯбад Ромёри Коранҷиё, “муктад” як вожаи санскрит ба маънои росткор аст, вале бархе ҳам фикр мекунанд ин вожаи арабии “муқтад” (مقتد) ба маънои кори неку ва савоб аст. Абӯрайҳони Берунӣ, аз бузургони ҳикмат ва адаби порсӣ, дар китоби худ ба номи “Осор-ул-боқия” дар бораи расми Фарвардигон дар миёни эрониёни бостон, аз ҷумла мардумони Хоразму Порс, хабар додааст.

Луғатноми Деҳхудо дар тафсири номи “Фарвардигон” аз Берунӣ чунин нақл мекунад: “Мардуми Хоразм ...дар панҷ рӯзи охири исбандормуҷӣ (испандормуз ё исфандмоҳ дар забони хоразмии куҳан) ва панҷ рӯзи лоҳақ (илҳоқӣ), ки аз пайи онҳо оянд, монанди мардуми Форс дар айёми Фарвардиҷон амал кунанд, аз ниҳодани ғизоҳо дар дахмаҳо барои равонҳои амвот (мурдагон).”

Ин расм ба ин бовари эрониёни куҳан бармегардад, ки гӯё дар рӯзҳои охири сол фурӯҳарони даргузаштагон (ин мафҳум бар хилофи назари Берунӣ бо рӯҳ ё арвоҳ мутафовит аст) аз ҷаҳони минӯӣ бармегарданд ва агар хонаҳову манозилро тозаву покиза ва пурнеъмат ва оташҳоро фурӯзон дарёбанд ва садои Гоҳон (Готҳо) хондани мӯбадону ҳирбадонро бишнаванд, аз бозмондагони худ шод мешаванд.

Албатта гузоштани ғизо дар мазорҳо барои арвоҳи даргузаштагон дар миёни бархе аз тоҷикон, бавижа дар Бадахшон, ҳануз ҳам роиҷ аст. Дар кул, пос доштани рӯҳи даргузаштагон дар маросиме хос ба наҳве дар миёни тоҷикони мусалмон ҳам вуҷуд дорад. Масалан, дар “арафа” ё пешопеши идҳои мазҳабӣ, мардуми рустоҳои водии Зарафшон дар манозили афроди даргузашта дар тӯли сол ҷамъ мешаванд ва барои арвоҳи онон дуъову фотиҳа мехонанд.

Дарби меҳр

Мисли мардуми тоҷикону эрониёни мусалмон, порсиёни Ҳинд ҳам дар айёми Наврӯз хонаҳои худро пок мекунанд, бо гулҳо ва рангубор ороиш медиҳанд, хонаро аз хушбӯиҳо пур мекунанд, либоси нав мепӯшанд, меҳмони ҳамдигар мешаванду ба ҳам шодбош мегӯянд ва ҳадяҳо медиҳанд. Албатта субҳи зуд аввал ба оташкада ё “дар)б(и меҳр” мераванду намоз ва ниёишҳои вижае ба номи “Ҷашан” (ҳамон ҷашн аст, албатта) мегузоранд. Ин маросим дар оташкада бештар аз сӯи мӯбадону ҳирбадон ё дастурон бо ҳузури густардаи мардум иҷро мешавад.

Дуктур Шаҳрнози Комо (Shernaz Cama), пажӯҳишгар ва масъули барномаи ЮНЕСКО барои ҳифзи ойинҳои фарҳангии порсиёни Ҳинд, дар ин бора мегӯяд:

“Наврӯз пас аз анҷоми маросими Фарвардигон ё Мукдат, ки дар он замон равонҳои даргузаштагон бо мо ҳастанд ва дар оташкада барои онҳо ниёишҳо мекунем, барпо мешавад. Ин замони бисёр вижа ва муқаддас аст. Ва бо панҷ рӯзи Гоҳон, ки мо панҷ суруди аслии паямбарамон Зартуштро мехонем, ба поён мерасад. Баъд аз он мо ба равонҳои даргузаштагон дуруд мефиристем ва соли навро дар нахустин рӯзи фарвардинмоҳ ҷашн мегирем. Дар оташкада гирдиҳам меоему ниёиш мекунем, муноҷот мехонем, аз мӯбадонамон барои заҳамоташон дар тӯли сол қадрдонӣ мекунем ва меҳмонию зиёфат меороему хурсандӣ мекунем.”

Сабти ҷаҳонӣ

Албатта, дар ҷашни Наврӯзи порсиён дар Ҳинд расми пӯхтани саману ва ҳафт син ва маросиме чун “Чаҳоршанбесурӣ” вуҷуд надорад. Бархе аз суннатҳояшон бо таваҷҷуҳ ба ҳамзистии беш аз ҳазорсола бо ҳиндувон ба суннатҳои онон шабеҳ аст. Инро ҳам бояд дар назар дошт, ки фаслҳои сол дар шибҳиқорраи Ҳинд ба гунае, ки дар фалоти Эрон мушоҳида мекунем, нест ё то ҳадде мутафовит аст.

Ба ин тартиб, порсиёни Ҳинд ду ҷашни Наврӯз доранд: яке дар аввали баҳор ва ҳамзамон бо маросими наврӯзии тоҷикону эрониён, ва дигар, Наврӯзе, ки бар асоси тақвими Шаҳаншоҳӣ дар миёнаҳои моҳи август, яъне имрӯзҳо, барпо мешавад. Бояд инҷо ёдоварӣ кунам, ки андешаи сабти ҷаҳонии Наврӯз дар ЮНЕСКО бори нахуст дар соли 2001 дар ҳамоише дар Деҳлии нав матраҳ шуд.

Ин ҳамоиш ба ибтикори дуктур Шаҳрнози Комо баргузор шуд, ки инҷониб ҳам дар он ширкат доштам. Саранҷом ин ҷашни бостонӣ дар соли 2009 ва дубора дар соли 2016 ба Феҳристи мероси номалмус (ғайримоддӣ)-и фарҳанги ҷаҳонии ЮНЕСКО изофа шуд.

Порсиёни Ҳинд аз кӯчактарин ҷамъиятҳои мазҳабӣ дар Ҳинд ҳастанд, ки ағлаб дар иёлати Гуҷарот ва бузургшаҳрҳое мисли Мумбай ва Деҳлӣ, Пуна ва Ҳайдаробод ба сар мебаранд.

Нуфуси онҳо дар даҳаи 1940 беш аз 110 ҳазор сабт шуда, вале акнун ба далели муҳоҷиратҳои густарда ба кишварҳои ғарбӣ ва коҳиши зоду валад дар дохили Ҳинд то ҳудуди 50 ҳазор нафар коҳиш ёфтааст.

Манбаъ: Родиуи Озодӣ

Чӣ гуна барои селобҳои вайронгар бояд омода шуд?

Фархор, Хатлон

Ба дигарон фиристед

июн 04, 2024

Исфандиёри Одина, рӯзноманигори озод

Тайи солҳои охир селобҳои бузурге дар саросари Эрон зерсохтҳои иҷтимоӣ ва хонаҳои мардумро вайрон мекунанд. Аз мавридҳои нави вуқӯи чунин селобҳо дар Хуросон видеоҳое дар фазои маҷозӣ пахш шудаанд. Дар онҳо аз ҷумла мебинем, ки Манори Ҷом дар наздикии шаҳри Ғӯр дар маърази вайронӣ аз сел қарор гирифтааст. Хонаҳои бисёре низ дар минтақаҳои гуногуни Афғонистон ва дар ҷануби Тоҷикистон дар асари селобу обхезӣ хароб ва мардум бехонумон шудаанд.

Шакке нест, ки вуқӯи ин селобҳо аз ҷумлаи пайомадҳои тағйироти иқлимӣ ва ё ҳамон фароянди гармоиши Замин аст, ки солҳост донишмандон аз он ҳушдор медиҳанд. Гоҳе афроди солманд ҳам таъйид мекунанд, ки дар гузашта шоҳиди инчунин селобҳои азиму вайронгаре нашудаанд. Ин ҳаводис гоҳ ғайриодӣ ба назар мерасанд. Масалан, дар фасли тобистон дар як рӯзи гарми офтобӣ, ҳарчанд асаре аз борон набошад, боз ҳам шояд селоби азиме сокинони рустоҳои кӯҳистониро ғофилгир ва хонаҳоро тахриб кунад ва ё дар мавориде деҳкадаеро бакуллӣ дар хок мадфун кунад.

"Делтоҳои хатарнок"

Исфандиёри Одина

Барои чунин хатарҳо омода бояд шуд, чораи дигаре вуҷуд надорад. Яъне ҳам давлат ва ҳам мардум ва ҳам ниҳодҳои ҷомеаи маданӣ бояд худро барои пешомадҳои хатарбортаре аз инҳо омода созанд. Зеро аксари рустоҳои кӯҳистонӣ дар канори рӯдхонаҳо ва дар гузаргоҳи селобҳо воқеъ шудаанд, бавижа дар поёни дараҳое, ки дар онҷо рӯдҳои кӯчак ба рӯдхонаи бузургтаре мепайванданд.

Чунин маконҳоеро ҷуғрофидонҳо "делто" меноманд, ки лафзе юнонист ва делтоҳо дар обрафти рӯдхонаҳо ташкил шудаанд. Чун рӯди Нил, ки дар пайвастангоҳаш ба дарёи Медитароне (Миёназамин) дар Миср делто ё сегӯшаи бузургеро ташкил медиҳад.

Дар минтақаҳои кӯҳистонӣ, делтои рӯдхонаҳо ҷои нисбатан фароху ҳамвортарест, ки ба шакли сегӯшае (мисли ҳарфи дол ё делто дар алифбои юнонӣ) байни рӯди бузург ва шохобаш ташкил шуда ва барои обёрии осон аз рӯди кӯчак ва эҷоди боғу манзилҳо дар он ҳамворӣ муносиб аст, аммо дар баробари селобҳо хатарнок.

Агар бо истифода аз нақшаи Гугл аз боло ба минтақаҳои кӯҳистонӣ нигоҳ кунед, басароҳат мебинед, ки бештари ин рустоҳо дар даҳонаи новаҳо, дараҳо ё рӯдхонаҳои кӯҳистонӣ эҷод шудаанд. Ин сегӯшаҳоро, ки акнун бистари деҳкадаҳо ҳастанд, дарвоқеъ селобҳои бузурге дар гузаштаҳои дур, шояд ҳазорҳо сол пеш, эҷод кардаанд. Ба мурури замон пойи одамӣ ба инҷоҳо расида ва чунин маконҳоро барои бунёди мазраъаву манзил муносиб дидааст. Рафта-рафта рустоҳои бузурге дар ингуна амокин падид омадаанд.

"Бистарҳои танг"

Дар гузашта чунин ба назар мерасид, ки оби рӯдхонаҳо дар бистари худ ҷорист ва мазореъву манозили атрофро таҳдид намекунад. Бале, чунин аст, аммо фақат дар шароити одӣ: замоне ки оби рӯдхона соф бошад ва аз оброҳи миёни деҳкада ё русто бигзарад ва ба рӯдхонаи бузургтаре бипайвандад.

Аммо дар шароити ғайриодӣ ё фавқулода, масалан, тағйироти ҷаввӣ ва пайомадҳои он, ки дар пешорӯи мо қарор дорад, бистари ҷӯйбор ва рӯдхона барои селобҳои бузург дигар танг аст ва ин селобҳо гоҳ мумкин аст қисмате аз як деҳкада ё тамомии русторо вайрон кунанд ё хонаҳоро дар хоку гил мадфун созанд.

Фархор, Хатлон

Табиист, ки агар селоб ҳарчи тунуктар бошад, мумкин аст батундӣ русторо бишӯяд ва хонаҳоро хароб кунад. Гоҳе мумкин аст сел бистари рӯдхонаро жарфтар созад, ё агар бистараш жарф бошад, мумкин аст буни рустоҳоро биковад ё барканад ва варта эҷод кунад ва хонаҳои наздик ба рӯдхона фурӯ резанд.

Аммо агар селоб ғализтар бошад, табиист, ки ҳаракаташ сусттар хоҳад буд ва ҳар монеае, аз ҷумла хонаҳову дарахтон ҷилавашро мегиранд. Дар натиҷа, чи басо ки селобҳои бузург бисёре аз хонаҳо ва боғу мазореъ ё бахши аъзаме аз русто, ё дар мавориде шояд тамомии як деҳкадаро дар хоку гил мадфун созанд. Ин эҳтимол ҳам вуҷуд дорад, ки чунин селобҳое шабҳангом ё замоне иттифоқ биуфтад, ки мардум ғофилгир шаванд ва натавонанд сареъ худро ба ҷои амн бирасонанд ва чи басо ҷонҳои зиёде дар ин даст ҳаводис ба ҳадар равад.

Пас чӣ бояд кард?

Оре, чунончи Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ мегӯяд, “пас, чӣ бояд кард, эй ақвоми Шарқ?” Акнун, ки аз пайомадҳои тағйироти иқлимӣ гурез ё гузире надорем, ин суол бояд беш аз пеш вирди забони ҳамаи қишрҳои ҷомеа, бавижа сиёсатмадорону мақомҳои давлатии масъул, фаъолони муҳити зист ва намояндагони ниҳодҳои ҷомеаи маданӣ ва созмонҳои ғайридавлатии фаъол дар ин умур бошад.

Посухаш ин аст, ки чун тағйироти ҷаввӣ дигар як амри воқеӣ ва иҷтинобнопазир аст, бояд ба фикри эҷоди созукорҳо ё механизмҳое барои рафъи хатарҳои он, аз ҷумла селобҳо, ё дар мавориде, ки гурез ё гузире аз вуқӯи ин ҳаводис нест, барои коҳиши осебҳо ё хисороту зиёни онҳо эҷод кард. Корҳое, ки ба зеҳни ҳар инсоне мумкин аст бирасад, аз ин қарор аст:

• Аввал аз ҳама бояд давлат нақшаи ҳамаи рустоҳои кӯҳистониеро, ки дар маърази селу обхезӣ қарор доранд, таҳия кунад. Бавижа, рустоҳо ва деҳкадаҳоеро, ки дар делтоҳо ё маҳалли ба ҳам пайвастани ду рӯдхона ба ҳам қарор доранд. Ҳамчунин бояд нақшаи яхчолҳоеро, ки мумкин аст дар асари гармоиши Замин ҳаҷми зиёде аз об аз онҳо ҷорӣ ва мунҷар ба селоб шавад, таҳия кард, албатта ҳамроҳ бо рустоҳое, ки дар масири он қарор доранд.
• Баъд бо истифода аз ин нақшаҳо бояд ин минтақаҳоро мавриди пажӯҳишҳои заминшиносию зистмуҳитӣ ва хатароти ҳодисаҳои табиӣ (hazard research) қарор дод ва аз рӯи мизони осебпазирияшон дар баробари селу обхезӣ (миқёси ҳодисаи эҳтимолӣ, ҳаҷми хисорат ва зиёни эҳтимолии онҳо, шумори ҷамъияти таҳти хатар, роҳҳо ва гузинаҳои эҳтимолии фирор ва эмин мондан аз ҳаводиси табиӣ ва ғайра) онҳоро бояд авлавиятбандӣ кард.
• Баъд аз авлавиятбандӣ бояд чораҳоеро барои а) эҷоди системи ҳушдор ва хабаррасонии сареъ, б) эҷоди масирҳо ё роҳҳои фирори бидуни монеъ аз ҳодиса, в) эҷоди маконҳои амн барои истодан ё зистани муваққат ва ба дур аз хатар дар ҳар русто ё деҳкада, г) эҷоди масирҳо ё роҳҳои кумакрасонии сареъ ба осебдидагон дар мадди назар гирифт. Ин чораҳо барои ҳар русто ё деҳкадае метавонад мухталиф бошад, чун шароити табиии ҳар ҷое фарқ мекунад ва ҳар маҳалле рӯйкарди ҷудогона мехоҳад, ҳарчанд дар мавридҳое шояд рӯйкардҳо монанди ҳам бошанд, чун деҳаҳо дар кул шабеҳанд.

Паноҳгоҳҳои амн

Системи ҳушдор масалан чунин метавонад бошад, ки агар дар болооби як рӯдхона ё дарае, ки дар он чандин русто воқеъ аст, обхезӣ ё селобе ба вуҷуд ояд ва шахсе дукмаи ҳушдорро пахш кунад, ин систем ба таври худкор дар тамоми рустоҳои пойинтар ҳам фаъол мешавад (бо дастгоҳҳои савтию нурӣ) ва мардум метавонанд ба маҳаллоти амн фирор кунанд. Мисли системи оташнишонӣ дар як сохтмон, ки ҳамаро водор ба рафтан ба ҷои амн мекунад.

Варзоб

Дар чунин сурате роҳи фирори мардум ба ҷоҳои амн бояд боз бошад ва монеаи зиёде дар сари роҳашон набошад. Ин амр гоҳе мумкин аст ба тағйирот ва дасткориҳое дар нақшаи рустоҳо ниёз дошта бошад. Гоҳе мумкин аст баъзе аз сокинон маҷбур бошанд аз тариқи хона ё боғчаи ҳамсоя ба самти болотар ё дуртар аз рӯдхона фирор кунанд. Бояд меъёрҳое таҳия шавад, ки тибқи он роҳҳои гурез аз хатар байни хонаҳои мардум ҳам вуҷуд дошта бошанд. Яъне як ҳамсояи болодаст бояд роҳи фироре барои ҳамсояи пойиндаст гузорад.

Давлат бояд барои эҷоди маконҳои амн дар рустоҳо ҳазинае барои маҷлисҳои маҳаллӣ дар ҳар русто ва деҳкада ҷудо кунад ва мутахасисони умури изтирорӣ ҷои амнеро ташхис бидиҳанд ва мардум чунин паноҳгоҳҳое эҷод кунанд, шояд ба шакли шипанг ё сарое бузург дар маконе бо камтарин хатари мумкин ва бо масире кӯтоҳу осонрас барои мардуми русто ё деҳкадаҳо.

Роҳҳои ҷойгузин

Дар шароити вуқӯи чунин ҳаводисе мумкин аст роҳҳои маъмулӣ барои расидан ба баъзе аз рустоҳо ва минтақаҳои кӯҳистонӣ баста шаванд ва ҷамъияти зиёде дар инзиво қарор бигиранд. Давлат ва ҷомеаи мадании Тоҷикистон бояд барои чунин ҳолатҳои эҳтимолӣ ҳам гузинаҳои дигаре дар назар бигиранд ва чи беҳтар, ки роҳҳое ҷудогона ва ҷойгузин (алтернатива) барои кумакрасонӣ дар шароити изтирорӣ аз пеш сохта ва омода шуда бошанд.

Албатта, ин корҳо метавонад хеле аз хисорот ва талафотро коҳиш бидиҳад ва ё ба ҳадди ақал бирасонад, вале ҳаводиси табиӣ ҳамеша қобили пешбинӣ нест ва мумкин аст боз ҳам талафоту зиён барҷой гузорад. Рустоҳо ва деҳкадаҳое ҳастанд, ки шояд чунин имконоте дар онҳо вуҷуд надорад. Бино бар ин, дар мавориде шояд давлат ногузир бошад барномаҳое барои кӯч додани сокинон аз пеш (на баъд аз ҳаводиси маргбор) дар назар бигирад. Ин роҳкори тозае нест ва Тоҷикистон дар ин замина таҷрубаи фаровоне дорад.

Албатта, бояд дар назар гирифт, ки имрӯзҳо минтақаҳои ҳамвор ҳам аз селу обхезӣ дар амон нестанд. Бино бар ин маҳаллоте, ки мардум ба онҷо кӯч дода мешаванд, низ бояд пешопеш мавриди мутолеаи густарда барои ҷилавгирӣ ё омодагӣ дар баробари ҳодисаҳои табиӣ қарор дода шаванд.

Манбаъ: Родиуи Озодӣ

Рӯзи ҷаҳонии коргар ва "пролетар"-ҳои овораи тоҷик

Акс аз бойгонӣ

Ба дигарон фиристед

май 02, 2024

Исфандиёри Одина, рӯзноманигор

1-уми май рӯзи ҷаҳонии коргар аст. Бисёре аз тоҷикон чунин мепиндоранд, ки ин рӯз аз давлати Шӯравӣ ба мерос монда, ки шиораш “Пролетарҳои ҳамаи мамлакатҳо як шавед” буд. Аммо чунин нест. Ин рӯз аз соли 1886, замоне оғоз шуд, ки иттиҳодияҳои коргарӣ дар Амрико барои маҳдуд кардани рӯзи корӣ ба ҳашт соат эътисоби густурдае ба роҳ андохтанд.

Ҳарчанд ин рӯз акнун дар бисёре аз кишварҳои ҷаҳон ба унвони рӯзи коргар таҷлил мешавад, аммо дар худи Амрико аз рӯзи коргар дар моҳи сентябр таҷлил мешавад.

Дар ин рӯз маъмулан, коргарон ва фаъолони иҷтимоию сиёсӣ дар бисёре аз кишварҳои ҷаҳон бо баргузории роҳпаймоиҳо ва тазоҳуроти эътирозӣ хостаҳои худро барои беҳбуд бахшидан ба шароити кору зиндагияшон матраҳ мекунанд. Имсол роҳпаймоиҳои густардае ба ин муносибат дар Ҷопон, Куриёи Ҷанубӣ, Индонезия, Филиппин ва чанде дигар аз кишварҳои Осиё ва Аврупо баргузор шуд.

Пулиси Туркия даҳҳо коргари норозиро, ки рӯзи чаҳоршанбе ба самти майдони Тақсими Истанбул ҳаракат мекарданд, боздошт кард. Қаблан давлати Раҷаб Таййиб Эрдуғон баргузории тазоҳуроти рӯзи коргарро дар ин майдон мамнуъ карда буд, вале созмонҳои мудофеи ҳуқуқи башар, аз ҷумла Афви Байналмилал, аз давлати Туркия хостанд, ин мамнӯъиятро лағв намояд ва ба дархости коргарони муътариз расидагӣ кунад.

Истанбул, 1-уми майи 2024

Дар Тоҷикистон, ҳарчанд ин рӯз ба унвони “Рӯзи байнулмилалии якдилии меҳнаткашон” дар феҳристи ҷашнҳои миллӣ дарҷ шуда, вале солҳост, ки хабаре аз таҷлил аз он нест. На ба шакли шӯравиёна бо рақсу пойкӯбӣ ва баргузории режаи низомӣ ва на ба шакли ҷаҳонияш бо эътирозоти коргарӣ!

“Ҳодисаҳои нохуш”

Албатта, иддае аз тарафдорони Ҳизби коммунист ва аъзои Федератсиюни иттиҳодияҳои синфӣ (ё касабаи) Тоҷикистон, ки он ҳам созмоне бозмонда аз Шӯравист, маъмулан ин рӯзро дар маҳофиле хусусӣ ҷашн мегиранд. Ҳеч гуна роҳпаймоӣ ва ё эътирози коргарон барои тарҳи хостаҳояшон дар ин рӯз сурат намегирад.

Ин Федератсиюн муддаист, ки наздик ба 900 ҳазор узв дорад ва беш аз 14 ҳазор созмони маҳаллии он, чаҳор шӯрои минтақаӣ ва 17 созмони тахассусии вобаста ба он дар сатҳи кишвар фаъоланд. Яъне ин нерӯи андак нест, вале ба лиҳози сиёсӣ таъсиргузор нест ва дар тасмимгириҳои сиёсӣ нақше ифо намекунад.

Бо ин ҳол, дар баёнияе, ки Федератсиюни иттиҳодияҳои синфии Тоҷикистон ба муносибати рӯзи ҷаҳонии коргар дар торнамои худ интишор дода, омадааст, ки масоили “ҳифзи меҳнат ва ҳуқуқи меҳнатии кормандон“ аз вазифаҳои умдаи ин созмон аст. Вале рух додани ҳаводиси нохуш дар ҷараёни кор, ки “боис ба осеб бардоштан ва ҳатто марги кормандон мегардад” боиси таассуф аст.

Ду рӯз пеш ин созмон гузориш дода буд, ки порсол вуқӯи 23 ҳодисаи нохуш дар корхонаҳо ба осеб дидани 35 коргар, аз ҷумла марги 15 тан мунҷар шудааст: “Шумораи кормандоне, ки дар шароити номусоид машғули кор мебошанд, дар соли гузашта 1384 нафарро ташкил дод. Рух додани ҳодисаҳои нохуши истеҳсолӣ назар ба солҳои гузашта рӯ ба афзоиш дорад.”

Ин Федератсиюн зимни ситоиш аз раиси ҷумҳур, аз сиёсатҳои ӯ дар заминаи “фароҳам овардани фазои муносиб барои меҳнати арзанда, бехатарии меҳнат, таъсиси ташкилоту корхонаҳо ва таъсиси ҷойҳои кории доимӣ ва мавсимӣ” ва ғайра ибрози ризоят кардааст. Яъне, аз назари ин созмон, ба истиснои чанд маврид аз “ҳодисаҳои нохуш дар истеҳсолот” коргарон дар Тоҷикистон гуё ҳеч мушкили дигаре дар заминаи таъмини ҳуқуқашон надоранд!

Покистон, 1-уми майи 2024

“Меҳнат шараф аст”

Бо гузашти 30 сол аз фурӯпошии Шӯравӣ ва истиқлоли Тоҷикистон, ба назар мерасад, ки ин созмон ҳеч тағйире накардааст. Замони Шӯравӣ федератсиюни иттиҳодияҳои синфӣ таҳти назари мустақими давлат буд. Бештар дар нақши як омили давлат ё як созмони “аз боло” сохташуда бар фаъолияти коргарон назорат мекард.

Иддаи андаке аз коргарон аз имтиёзҳое ба монанди рафтан ба осоишгоҳ бархурдор мешуданд. Ё дар роҳпаймоиҳо ва режаҳои низомӣ бо парчамҳои сурхи шӯравӣ ва шиорҳои “Меҳнат шараф аст!” ширкат мекарданд. Баъд аз он албатта мерафтанд ба майкадаҳову тарабхонаҳо ё канори ҷӯйбору рӯдхонаҳо, то истироҳат кунанд.

Ёдам ҳаст, ки чунин режаҳо ва роҳпаймоиҳо дар мактабҳо ҳам барпо мешуд, ширкат дар онҳо иҷборӣ буд ва мо донишомӯзон дар як рустои дуруфтодаи кӯҳистонӣ ҳам дар кӯчаи асосии деҳ қадам мезадем ва бо навохтани шайпуру нақора (табл) ашъоре дар ситоиши Ленин ва Ҳизби коммунист мехондем. Аммо бештари донишомӯзон аз он ашъор хушашон намеомад ва бештар шеъреро батакрор мехонданд, ки байте аз он дар зеҳнам нақш бастааст:

"Рангу бӯи тозае дорад баҳори зиндагӣ,
Синаҳо гардида пур аз ифтихори зиндагӣ."

Гоҳ дар ҷараёни роҳпаймоӣ гарду ғубор ба ҳаво мехост ва боре як ҳамсинфамон дарҷо шеърро иваз карду гуфт, “синаҳо гашта пур аз гарду ғубори зиндагӣ”! Мо ҳама хандидем ва ба ин шакл идома додем, чун ин мисраъ зиндагии шӯравиёнаи кишоварзони рустоиро беҳтар бозтоб медод, то ин ки муаллимон мутаваҷҷеҳ шуданду гуфтанд, бас аст, баргардед ба самти мактаб!

Ҳар ойина, дар Тоҷикистон ҳаргиз рӯзи ҷаҳонии коргар ба унвони рӯзе, ки табақаи коргар битавонад хостаҳои худро аз корфармоён, давлат ва ҷомеаи кишвари худ мутолиба кунад, таҷлил нашудааст. Яъне ин суннат ба сурате, ки дар бисёре аз кишварҳои ҷаҳон ба таври худҷӯш барпо дошта мешавад, дар Тоҷикистон (ва ҷамоҳири дигари собиқ шӯравӣ ҳам) вуҷуд надорад. Албатта, Тоҷикистон чи дар замони Шӯравӣ ва чи имрӯз бештар як кишвари кишоварзӣ аст, то санъатӣ ва ҷунбиши коргарон ба унвони як қишри мунсаҷим вуҷуд надорад.

ИНЧУНИН, БИХОНЕД:

1 май дар Тоҷикистон ид ва истироҳат нест

“Пролетарҳои тоҷик”

Тибқи омори мухталиф, беш аз 70 дарсади мардуми Тоҷикистон ба корҳои кишоварзӣ машғуланд. Албатта, баъд аз истиқлол аксари мардони қобили кори кишоварзӣ барои таъмини ниёзҳои хонаводаҳои худ роҳи Русияро пеш гирифтанд. Акнун коргарони муҳоҷир нерӯи аслии корӣ ва нерӯи пешбарандаи иқтисоди кишвар маҳсуб мешаванд.

Тоҷикистон кишваре бо бештарин мизони вобастагӣ ба пули коргарони муҳоҷираш аст, ки аксар дар Русия ба корҳои сохтмонӣ ва назофаткорӣ машғуланд. Пулҳои интиқолии онҳо тақрибан ниме аз даромади нохолиси дохилии Тоҷикистонро ташкил медиҳад.

Бо ин ҳол, коргарони муҳоҷир беҳуқуқтарин ва осебпазиртарин қишри ҷомеа ҳастанд: ҳам дар кишвари худ ва ҳам дар Русия. Имрӯз, дар ҳоле ки дар бисёре аз гӯшаву канори ҷаҳон аз “Рӯзи ҷаҳонии коргар” таҷлил мешавад, садҳо коргари муҳоҷири тоҷик дар фурудгоҳҳо ва ё гузаргоҳҳои марзӣ мунтазири иҷозаи вуруд ба Русия ҳастанд – кишваре, ки бисёре аз тоҷикон онро “пуштибони халқи заҳматкаш” ё “пролетарҳо” мепиндоранд ва мавридҳои густардае аз ҳамлаҳои нажодпарастона ва озору азияти пайвастаи маъмурони пулиси русро нодида мегиранд.

Мақомоти рус тайи рӯзҳои охир садҳо коргари муҳоҷири тоҷикро аз кишварашон ихроҷ ва аз судури парвандаи кор барои ҳазорон тани дигар худдорӣ кардаанд. Ин мавзӯъ боиси танише бесобиқа байни Маскав ва Душанбе шудааст.

Дар иқдоме камсобиқа дар таърихи равобити ду кишвар, Вазорати умури хориҷии Тоҷикистон ахиран сафири Русияро дар Душанбе эҳзор карда ва эътирозномае ба дасташ додааст. Аммо мақомоти рус мегӯянд, ки тадобири сахтгирона алайҳи муҳоҷирон фақат нисбат ба тоҷикон нест ва ба ҳар қавму миллияте рабт дорад, ҳарчанд ин иддао ба таври мустақил таъйид нашудааст.

Корҷӯёни тоҷик. Шаҳри Душанбе, моҳи сентябри 2020

"Густохии сиёсӣ"?

Русия зоҳиран қасд дорад бо фишор бар Тоҷикистон ба ҳадафҳое даст ёбад, ҳарчанд ин аҳдоф маълум нест, вале метавонад ба ҷанги Украина муртабит бошад. Дар гузашта бо эъмоли фишорҳое ба ин монанд бар Эмомалӣ Раҳмон, раҳбари худкомаи Тоҷикистон, Маскав муваффақ шуда буд, муҳлати ҳузури пойгоҳи низомияшро дар ин кишвар барои ҳудуди 50 сол дароз кунад.

Илова бар ин, баъзе аз таъсисоти роҳбурдии Тоҷикистон, монанди дидбонгоҳи фазоии “Окно” дар Норакро, дар изои вомҳояш ба тасарруфи худ даровард. Дар солҳои охир фурудгоҳи низомии Айниро ҳам таҳти сайтараи худ гирифтааст.

Яъне, Тоҷикистон ҳам ба лиҳози иқтисодӣ ва ҳам ба лиҳози сиёсию амниятӣ худро батамом вобастаи Русия кардааст. Ин амр на танҳо барои табақаи ҳоким, ки тамомии манобеи иқтисод ва сарватро дар қабзаи худ гирифта, балки барои истиқлоли миллии Тоҷикистон ҳам хатарбор аст. Бавижа ин ки пойгоҳи низомии Русия дар ҳудуди 20 километр аз пойтахти Тоҷикистон қарор дорад ва ҳар лаҳза метавонад ба як иқдоми низомии ғайримунтазира даст занад.

Ихтилоф байни ду кишвар гуё ба ҳамлаи террористии моҳи март дар Маскав рабт дорад, чун мақомоти рус чаҳор тоҷикро омилони аслии ин ҳамла муаррифӣ карда ва ба ин баҳона ба таъқиб ва озору азияти муҳоҷирони тоҷик пардохтаанд. Вале ба гуфтаи соҳибназарон, ин баҳонае беш нест, чун равобити Путин бо Раҳмон пештар аз ин ҳаводис тира шуда буд.

Раҳмон на ин ки лашкаркашии Путинро ба Украина таъйид ва ё аз он ҳимоят накард, балки дар маҳфиле бо мушорикати раҳбарони умдаи кишварҳои собиқ Шӯравӣ гилоя ҳам кард, ки Русия ба шарикони худаш камтар таваҷҷуҳ дорад. Ба назар намерасад Путин ин “густохии сиёсиро” бахшида бошад.

Раҳбари худкомаи Русия ҳамеша дареғи фурӯпошии Шӯравиро хӯрда ва ба гуфтаи таҳлилгарон, ба дунболи эҳёи имперотурии Русия дар қолабе тоза аст. Тайи солҳои ахир Русия давлатҳои Тоҷикистону Узбакистонро барои пайвастан ба Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё, ки Қазоқистону Қирғизистон аз аъзои он ҳастанд, пайваста таҳти фишор қарор додааст. Вале инҳо ҳанӯз ба ин фишорҳо тан надодаанд.

Бавижа давати Тоҷикистон борҳо гуфта, ки ҳануз омодаи пайвастан ба ин созмон нест. Албатта, на барои ҳифзи истиқлоли кишвар, чунончи мунтақидон мегӯянд, бал ба ин хотир, ки пайвастан ба ин иттиҳоди иқтисодӣ аъзои хонаводаи раисҷумҳурро аз касби даромадҳои ҳангуфти гумрукӣ маҳрум месозад.

ИНЧУНИН, БИХОНЕД:

"Дуруст", "нодуруст", "начандон дуруст". Нигоҳи таҳлилгарон ба паёмҳои Эмомалӣ Раҳмон. ВИДЕО

Дар муқоиса бо Узбакистон ҷамъи зиёде дар Тоҷикистон ҳанӯз ҳам дилтанги Шӯравӣ ҳастанд, чиро ки давлати оқои Раҳмон дар ин се даҳа натавонистааст бо беҳбуди сатҳи рифоҳи иҷтимоӣ, ҷойгузине беҳтар ба ҷои он фароҳам созад. Бекорӣ ва фасоди густарда боис шуда, ки ҳатто бисёре аз кормандони давлат бо истифода аз низоми дутобеъиятӣ шаҳрвандии Русияро дарёфт кунанд.

Ин даста аз афрод бадашон намеояд, ки Шӯравӣ дубора эҳё шавад ё кишварашон ҷузъи Русия бошад. Онҳо зоҳиран ин рӯъёро дар сар мепарваранд, ки фурсати дубора барои баргузории “маёвка” ё истироҳатҳои рӯзи коргар ба шеваи шӯравиёна бо руфақои русашон фароҳам шавад, ғофил аз ин ки низоми Русия дигар болшевикӣ нест ва Путин ҳам ба дунболи эҷоди “интернатсионализм”-и рӯъёии мавриди писанди инҳо нест, балки “натсионолист”-е ифротист, ки барои расидан ба аҳдофаш аз ҳеч кори носавобе ибое надорад.

Вазъияти Украина ин нуктаро собит мекунад. Пас, лозим аст “пролетарҳои” тоҷик ба эҳёи Шӯравӣ умед набанданд ва худашон барои тарҳи мутолиботашон дар кишвари худ муттаҳид шаванд!

Манбаъ: Родиуи Озодӣ

Эътои ҷоизаи "Қанди порсӣ" ба Гулрухсори Сафӣ ва Аминаи Шарофиддин

Гулрухсори Сафӣ, барандаи ҷоизаи "Қанди порсӣ"

Ба дигарон фиристед

 Шарҳҳоро бинед

Ҷоизаи байнулмилалии “Қанди порсӣ” барои талошҳо дар роҳи посдорӣ ва густариши забони порсӣ имсол ба Гулрухсори Сафӣ (Гулрухсор Сафиева), шоири саршинос аз Тоҷикистон ва Аминаи Шарофиддин (Амина Шарофиддинова), фаъоли тоҷик аз Самарқанд, эъто шуд.

Исфандиёри Одина, рӯзноманигор, Лондон

Расми эътои ҷоиза рӯзи 18-уми феврал дар Донишгоҳи Вестминстери Лондон бо мушорикати гурӯҳҳо ва қишрҳои мухталифи ҷомеаи форсизабони Бритониё баргузор шуд. Ин маҳфил ҳамасола ба ибтикори Конуни фаромарзии ҳамёрии порсизабонон, як созмони мустақар дар Бритониё, баргузор мешавад.

Ҳамоиши имсол бо пахши суруди “Дили мост порсӣ”, шеъри Қаҳҳори Осӣ бо сароиши Орифи Каён, оғоз шуд. Дар маҳфил шумори зиёде аз фарҳангиёну рӯшанфикрон ва фаъолони ҷомеаи порсизабони Бритониё ширкат доштанд ва перомуни забонҳои модарӣ, бавижа вазъияти забони порсӣ дар Хуросону Варорӯд сухан гуфтанд.

“Ин забони Мавлоност...”

Карими Карим, раиси Конуни фаромарзии ҳамёрии порсизабонон, дар бораи ин ки чиро имсол ҷоиза ба ин ду шахсият аз Тоҷикистону Узбакистон эъто шуд, гуфт, ин афрод дар посдории забони порсӣ саҳми боризе гузоштаанд ва ҳадаф ангеза додан ба чунин шахсиятҳост.

Вай афзуд: “Дар ҳарду кишвар забони порсӣ бо чолишҳое рӯбарӯст. Дар Самарқанду Бухоро сиёсати табъизӣ нисбат ба порсизабонон вуҷуд дорад. Дар Тоҷикистон идомаи истеъмори фарҳангии русҳо боис шуда, ки тоҷикон ҳанӯз ҳам ба хати сириллик бинависанд.”

“Дар асри пешрафти фанноварӣ тоҷикон ба далели наомӯхтани хати порсӣ аз ганҷинаи бузурги забони порсӣ бебаҳра мондаанд. Тасаввур кунед, ки солона 52 ҳазор унвон китоб фақат дар Эрон нашр мешавад. Тоҷикон ҳатто ашъор ва навиштаҳои аҷдоди бузурги худашон, Рӯдакию Фирдавсию Ҳофизро, ба хатти худашон наметавонанд бихонанд.”

Оқои Карим ҳамчунин гуфт: “Ҳадафи мо ин аст, ки ташвиқ кунем, ангеза ба вуҷуд ояд, то мардум бештар ба забони худашон таваҷҷуҳ кунанд. Дигар ин ки дар ин ҳавза бояд фаромӯш накунанд, ки забонашон порсӣ аст, на тоҷикӣ ва дарӣ. Ин истеъмор аст, ки хостааст забони моро бо номҳои мухталиф аз ҳам ҷудо кунад. Мо мехоҳем ин зеҳниятро ба вуҷуд оварем, ки мо ҳама як забон дорем ва ин ҳамон забони Мавлонои Балх аст, ки гуфта:

Мусалмонон, мусалмонон, забони порсӣ гӯям,
Ки набвад шарт дар ҷамъе шакар хӯрдан ба танҳоӣ.”

“Қанди порсӣ”

Ин ҳафтумин мавриди эътои ҷоизаи байнулмилалии “Қанди порсӣ” ба шахсиятҳое барои саҳмашон дар посдорӣ ва густариши забони порсӣ аст. Қаблан аз Тоҷикистон танҳо Дориюши Раҷабиён, рӯзноманигори маъруф ва муҷрии яке аз барномаҳои Телевизиюни форсии Би-би-сӣ, барандаи ин ҷоиза шуда буд.

Дар гузашта, ин ҷоиза ҳамчунин ба шахсиятҳое чун Мижгони Фароманиш, Таҳмосибии Хуросонӣ, Наҷиби Борвар, Партави Нодирӣ, Рӯҳуламини Аминӣ, Навиди Муҳсинӣ эъто шудааст. Ин ҷоиза маблағи 500 фунт стерлинг, муодили ҳудуди 630 доллар ё наздик ба ҳафт ҳазор сомонӣ пули нақд низ дорад.

Гулрухсори Сафӣ (Гулрухсор Сафиева), шоир ва нависандаи саршинос, шахсияти шинохташудае дар ҷаҳони порсизабон аст, ки китобҳои ашъораш борҳо дар Эрон ва Афғонистон мунташир шудааст. Вай мутаваллиди соли 1947 дар Рашт дар шарқи Тоҷикистон аст. То кунун беш аз 20 китоби шеър ва чанд роман интишор дода, ашъораш ба забонҳои мухталиф тарҷума шудаанд.

Хонум Сафӣ ҳанӯз аз даврони Шӯравӣ ҳамроҳи шоироне чун Лоиқ Шералӣ ва Бозор Собир ва дигарон дар ҷиҳати посдорӣ аз забони порсӣ фаъолиятҳое анҷом дода, аз пешгомони мубориза барои расмият бахшидан ба забони порсӣ дар Тоҷикистон маҳсуб мешавад. Ӯ солҳои зиёде сардабири маҷаллаи “Фарҳанг” буд ва ашъори ғаррое дар ситоиши забони порсӣ навиштааст, аз ҷумла:

"Бе забони модарӣ бе меҳанам,
Бе забони модарӣ бе кишварам.
Бе забони модарӣ бе миллатам,
Бе забони модарӣ бе модарам!" (соли 1985)

Аминаи Шарофиддин (Амина Шарофиддинова) аз шахсиятҳои фарҳангии саршиноси форсизабон дар ҳавзаи фарҳангии Самарқанду Бухоро аст, ки китобҳои дарсии фаровоне дар риштаи забон барои мактабҳои тоҷики Узбакистон навиштааст. Ӯ мутаваллиди соли 1963 дар Самарқанд аст.

Амина Шарофиддинова

“Дар ҳасрати фаҳми дуруст”

Вай соли 1984 аз бахши забону адабиёти Донишгоҳи омӯзгории Самарқанд фориғуттаҳсил шуда, солҳои зиёде дар бахши маорифи вилояти Самарқанд ба унвони методист ва дар мактабҳои тоҷикии ин шаҳр ба унвони омӯзгор кор кардааст.

Аминаи Шарофиддин беш аз 200 мақола ва китоб дар бораи забон ва шеваҳои таълифи забон дар мактабҳо навишта ва аз муҳимтарин китобҳои ӯ “Дар ҳасрати фаҳми дуруст” аст, ки барои он ҷоизаи Садриддини Айниро бурдааст. Дар ин китоб аз баста шудани бисёре аз мактабҳои тоҷикӣ низ ҳикоят мекунад.

Чанде пеш барои фаъолиятҳои фарҳангияш барои худогоҳӣ ва бедории тоҷикони Самарқанду Бухоро, аз ҷумла барои мақолоташ дар бораи баста шудани мактабҳои тоҷикӣ дар Узбакистон аз сӯи додгоҳе дар Самарқанд ба пардохти ҷарима водор шудааст.

Лаҳзаи тақдими ҷоиза

Дар ҳамоиши исмол, ҳамчунин шуморе аз навҷавонон, бавижа духтарону писарон аз Афғонистон ба сурати бархат ё онлайн ашъоре аз шоирони порсизабон бархонданд. Ин маҳфил бо суруду мусиқӣ ҳамроҳ буд ва дар канори он он намоишгоҳи осори ҳунари дастии форсизабонони Лондон, аз ҷумла хушнависиҳои порсӣ, ҳам баргузор шуд.

Аз ҷумла, дар ин маросим Ваҳиди Қосимӣ, оҳангсоз ва овозхони маъруф, ширкат дошт ва сурудҳое иҷро кард. Оқои Қосимӣ аз Канада ба ин ҳамоиш даъват шуда буд, то оҳангҳои бумии форсиро, ки дар Хуросон ривоҷи густарда доранд, иҷро кунад. Дар поёни ҳамоиш мизбонон Сипосномаеро, ки бар як санги лоҷуварди Бадахшон ҳаккокӣ шуда буд, ба ӯ эҳдо карданд.

Родиуи Озодӣ